1 Leren van Liebregts Leefbaarheid als onderdeel van woningverbetering 22-10-2015 Martin Liebregts zat volkshuisvesting in het bloed. Een bevlogen man met een missie. De directeur van BouwhulpGroep en geestelijk vader van Renda overleed 10 september 2014. Een jaar na zijn dood stellen wij de vraag: wat heeft hij de renovatiesector gebracht? In de serie Leren van Liebregts een uiteenzetting van de belangrijkste thema's in zijn gedachtegoed. Wat kunnen we ervan leren? Dit keer het thema leefbaarheid. Tekst en beeld Haico van Nunen, BouwhulpGroep 2 Iedereen in ons vakgebied heeft zo zijn eigen idee?n bij het begrip `leefbaarheid'. En over welke elementen en maatregelen de leefbaarheid kunnen bevorderen. Er bestaan dan ook veel omschrijvingen voor het begrip. Het Sociaal Cultureel Planbureau omschreef in 2002 leefbaarheid als `het samenspel tussen fysieke kwaliteit, sociale kwaliteit, sociale kenmerken en veiligheid van de omgeving'. In 1997 is leefbaarheid in het BBSH toegevoegd als prestatieveld. Er ontstond al snel een levendig debat in de volkshuisvesting over wat wel en niet een bijdrage zou kunnen leveren aan de leefbaarheid en welke elementen daarin door woningcorporaties zouden moeten en mogen worden opgepakt. In 1999 constateert staatssecretaris Remkes al in een circulaire dat "doordat activiteiten in het kader van leefbaarheid wel in het belang van de volkshuisvesting moeten zijn, is tevens ruimte voor interpretatie ontstaan". Een understatement in het licht van de ontwikkeling van activiteiten van woningcorporaties op het gebied van leefbaarheid in de jaren die volgden. De nieuwe Woningwet De geschiedenis is bekend, volkshuisvestelijke taken in het kader van leefbaarheid werden door veel corporaties steeds ruimer ge?nterpreteerd. Sterker nog, corporaties namen taken en verantwoordelijkheden van welzijnsorganisaties en gemeenten over die moesten bezuinigen. Veel ervan betitelden zichzelf dan ook als wijkregisseur. De relatie tot de kerntaak, volkshuisvesting, verdween naar de achtergrond. Alle goede bedoelingen ten spijt nam de discussie over de effectiviteit van die bemoeienis toe. De uitkomst: het politieke debat rond de nieuwe Woningwet over de kerntaken van corporaties. Waarbij de taken met betrekking tot de leefbaarheid werden aangescherpt1 ). Niet zo gek. In de ontwikkeling van het debat over dit thema is te constateren dat activiteiten op het gebied van leefbaarheid door corporaties, vaak geen relatie meer vertoonden met het domein waarop ze werkzaam waren (wonen). In het werk van Martin Liebregts stond die relatie met het woondomein per definitie centraal. Herstructurering versus herontwikkeling In een van de eerste Renovaties (2008/2) gaat het over de herstructurering, die op dat moment in volle gang was. Leefbaarheid was daarbij een van de argumenten om hele wijken te slopen. Eerder met een botte bijl dan exact op de juiste plekken ingrijpen. Daarbij werden technische argumenten aangevoerd om op grote schaal woningen te slopen, terwijl de achterliggende politieke reden was dat men vond dat de leefbaarheid (lees: opbouw en samenstelling van de bevolking) moest worden verbeterd. Echter verplaatst sloop- nieuwbouw sociale problemen alleen maar naar andere bestaande wijken. Het begrip herstructurering had dus in de loop der jaren voor Liebregts een wrange bijsmaak gekregen, juist omdat het vaak gepaard ging met sloop. Zelf gebruikte hij dan ook liever de term herontwikkeling. Hierbij wordt wel rekening gehouden met het oorspronkelijke karakter Traktaat In de uitgave `Traktaat, voetafdrukken van de samenleving' van Yuri van Bergen en Sandra Arts, wordt nader ingegaan op de stedenbouwkundige kwaliteit van de bestaande wijken. Meer over het boek is te vinden op www.renda.nl. 3 van een wijk en wordt met chirurgische ingrepen de leefbaarheid hersteld. Hij noemde dat ook wel `de kunst van het niet te veel doen'. De vooroorlogse tuinsteden die verspreid in heel Nederland zijn gebouwd, konden daarbij op groot respect rekenen. Hij zag, net als de bewoners, de kwaliteit van de wijken die door veel bestuurders als ouderwets zijn gekwalificeerd. Liebregts pleitte voor aanpassing van tuinsteden naar de moderne tijd. Deze wijken hebben juist veel mogelijkheden en zitten ontwerptechnisch goed in elkaar. Ze zijn al twee keer bedreigd met de sloophamer (jaren zeventig en tachtig en begin deze eeuw). Dit komt volgens hem door de waan van de dag waarin weinig aandacht is voor het bestaande en waarbij zogenaamd technische motieven worden gebruikt om politiek te bedrijven. Problemen met arbeidsparticipatie, onderwijsachterstand en gedrag zijn niet met fysiek ingrijpen aan te pakken, maar zo wordt herstructurering door de politiek wel vaak ingezet. Sloop- nieuwbouw op beperkte schaal kan alleen worden toegepast wanneer renovatie als middel te beperkt is. Renovatie met oog voor leefbaarheid In het artikel `Stedenbouw: de grenzen van de maakbaarheid' (Renovatie 2008/5) staat Liebregts stil bij de vragen wat renovatie kan bijdragen aan verbetering van het woonmilieu en in hoeverre bij renovatie bewust wordt ge?nvesteerd in de woonomgeving. De conclusie luidt dat hiervan in de dagelijkse praktijk nauwelijks sprake is, omdat gemeente en woningcorporatie naar elkaar kijken als het over het onderwerp leefbaarheid gaat. In de meeste renovatieprojecten het thema een onderschoven kindje en wordt vrijwel exclusief aandacht besteed aan techniek. Dat terwijl een groot renovatieproject het uitgelezen moment is om wijken en buurten beter en leefbaarder te maken. Het renoveren van woningen zorgt voor een betere uitstraling, maar niet automatisch voor een hogere leefbaarheid. Daarvoor zijn ook andere aanpassingen nodig. Zo is er in het ontwerp van veel wijken geen rekening gehouden met het almaar uitdijende wagenpark, waardoor verschillende wijken helemaal zijn dichtgegroeid. Door schuttingen en andere erfafscheidingen wordt het zicht in de wijk verder verstoord. Liebregts vond het zaak zorgvuldig te kijken naar een wijk of buurt, om vervolgens als een chirurg te werk te gaan en meer licht en lucht in een wijk te brengen. Met daarbij oplossingen voor parkeren en het verrommelen van de buurt. 4 `Probleemwijk' In beginsel is een wijk geen probleem. Maar in een wijk kunnen zich problemen voordoen van uiteenlopende aard, met elk zijn specifieke antwoord qua schaal en kwaliteit. Het is daarom van belang, dat bij de inzet van fysieke ingrepen duidelijk wordt benoemd wat de problemen zijn en welke ingreep daarbij past. In het tekstkader zijn negen kenmerken gegeven waarmee de sterkte en zwakte van een wijk of buurt kan worden getypeerd. Deze kenmerken bepalen in hun samenhang mede de leefbaarheid van een wijk. Hiermee kan richting worden gegeven aan oplossingen en wordt opereren in een bestaande wijk met oog voor de aanwezige kwaliteit, in zowel fysiek als sociaal opzicht mogelijk. Gesteld kan worden dat voor leefbaarheid maatregelen aan de directe woonomgeving integraal in verbeterplannen moeten worden opgenomen. Het zorgvuldige kijken naar een wijk of buurt om vervolgens chirurgisch te werk te gaan, is hierbij een voorwaarde. Als leefbaarheid het probleem is, kunnen de kwaliteitskenmerken van een wijk aanleiding geven tot gericht verbeteren. 1 ) Woningcorporaties mogen investeren in leefbaarheid in de omgeving van huurwoningen die ze bezitten, zoals het eigen groen. Ook mogen ze initiatieven van hun huurders ondersteunen, een huismeester in dienst hebben en een bijdrage leveren aan woonmaatschappelijk werk. Wat corporaties precies doen aan leefbaarheid, moeten ze afspreken met gemeente, huurdersorganisatie en bewonerscommissies. Er is echter een gemiddeld maximum bedrag van 125 per DAEB-woning vastgesteld dat mag worden uitgegeven aan leefbaarheid. Kwaliteit van wijken in negen kenmerken 1. Morfologie: structuur en vorm. De verkavelingsstructuur weerspiegelt de ruimtelijke spanning van zichtlijnen, ruimte-ervaring en doorkijken. 2. Beheerbaarheid: openbaar, gemeenschappelijk en priv?. Het grote probleem ontstaat in de naoorlogse periode, waarbij licht, lucht en ruimte de boventoon voeren bij weinig verschil in leefstijlen. Nu de samenleving zeer divers is, vormen de gemeenschappelijke ruimten een probleem. Dit leidt tot conflicten en verloedering. 3. Uitstraling en uiterlijk. Beeldkwaliteit en identificatie zijn belangrijke onderdelen in de beleving van wijkbewoners. Deels heeft het te maken met een subjectief schoonheidsideaal, deels houdt het verband met tijdloze architectuur. 4. Groen casco: structuur en differentiatie. Bij zonnig weer in het voorjaar is elke tuinwijk een genot om te zien. De bomen van vijftig, zestig jaar oud staan te schitteren in de zon. Deze kwaliteit is niet te bouwen, daar is tijd voor nodig. De wijken zijn vaak prachtig aangelegd in de beste traditie van onze landschapsarchitectuur. 5. Parkeren: blik in beeld. Grote groei van het wagenpark heeft geleid tot dichtslibben van de oorspronkelijke ruimte. Het blik overheerst, dus moet worden gedotterd. Extra ruimte moet worden geschapen voor parkeren, zodat het beeld niet wordt verstoord . 6. Transparantie: doorkijken. Het open, visuele karakter van tuinwijken is hun kracht. De neiging bestaat om die structuur op grond van functionele overwegingen dicht te zetten. Bijvoorbeeld met bijbouwen of garages. Dit leidt tot achteruitgang van het totaal. 7. Tuinen en erfafscheidingen: verrommeling. De doe-het-zelf-cultuur overwoekert steeds meer het beeld van de woonomgeving. Oorspronkelijke, zorgvuldig vormgegeven straatbeelden worden verpest door wansmaak. Waarom bestaat Welstand als het beeld op duizend-en-??n manieren wordt verstoord? 8. Hi?rarchie en ori?ntatie: leesbaarheid. De geledingen van een wijk zorgen ervoor dat de opbouw wordt begrepen. Alles hoort ergens bij. Traditioneel waren de kerktoren en markante gebouwen in landschap, dorp en stad de ori?ntatie. De functionele steden met hun stempels zijn bijna een herhalend raster zonder begin en eind. Voor de gebruiker wordt de leesbaarheid hierdoor niet beter. 9. Uniformiteit en differentiatie. Veel van hetzelfde zorgt ervoor dat iets als saai wordt ervaren. Tevens maakt dit het milieu kwetsbaar. Het verdient aandacht om op gepaste wijze differentiatie aan te brengen die voelbaar is. Een stempel die volkomen gelijk is, is dat niet.