programma26 nr 4 2015 de kracht van grenzeloze samenwerking tekst en beeld dr.ir. haico van nunen, bouwhulpgroep Door ons streven naar goedkope producten met een hoogwaardige kwaliteit, zijn we internationaler gaan samenwerken dan dat je zo zou denken. Bij eenvoudige basisproducten als een blik soep met een oer-Hollandse naam, zijn heel wat internationale partijen betrokken [1]. Bij nadere beschouwing beseffen we wel dat het ook niet anders kan; wij vragen nu eenmaal veel voor weinig en dan moeten alle mogelijkheden worden benut. Voor alles wat in onze woning staat, vinden we het heel normaal dat ingredi?nten door grote partijen van over de hele wereld worden geleverd. Maar geldt dit ook voor onze (gerenoveerde) woning? programma nr 4 2015 27 programma De lat ligt hoog. In het begin van de vorige eeuw was je al blij als je een woning had [2]. Maar met invoering van de Woningwet en later de afgeleiden daarvan, kwamen er steeds meer eisen aan het wonen [3]. De kwaliteits aspecten worden in de tijd wisselend beschouwd door de veranderde maat schappelijke ontwikkelingen. De kwaliteiten stapelen zich dus op in de tijd (fig. 1). Nu komen er grenzen in zicht doordat betaalbaarheid en duurzaam heid steeds belangrijker worden en de gebruiker steeds meer invloed krijgt. De Nederlandse overheid stelt vooral kaders op het vlak van betaalbaarheid. Vanuit Europa gelden regels en ook op wereldschaal worden afspraken gemaakt, onder meer op het vlak van milieudoelstellingen en energiever bruik. Ook aanbestedingsregels, eenheid in producten en protocollen en zelfs de financiering van het wonen wordt door Europa tegen het licht gehou den [4]. Daarnaast organiseert de lokale overheid een eigen markt met eisen of ambities die verder gaan dan regulier. Op gemeentelijk niveau worden diverse beleidslijnen gehanteerd die van invloed zijn op het bouwen en reno veren. Er zijn steden die CO2loos, de slimste of de aantrekkelijkste willen zijn [5]. Kortom: we moeten duurzamer, goedkoper en met meer kwaliteit gaan bouwen. Met recht een hoge ambitie. BETAALBAARHEID De prijs van wonen is altijd van belang geweest. Maar de laatste jaren is die mede door de algehele financi?le situatie nog belangrijker geworden. De kern taak van de corporatie is het voorzien in betaalbare woningen voor hen die dat zelf niet kunnen. In de praktijk betekent dit dat er `goede woningen' tegen `betaalbare prijzen' worden verhuurd aan mensen die daar recht op hebben. Maar wat is een goede woning voor een goede prijs? En hoe bepaal je als maatschappij de kwaliteit van wonen? Sinds de invoering van de Woningwet is er vanuit de politiek gestuurd en gestimuleerd door middel van meetlatten en subsidies voor beheerder en huurder. Maar met een terugtrekkende over heid en een erfenis van andere tijden, is het de vraag hoe we de ruimte in beleid moeten gebruiken voor betaalbaarheid. Met het formuleren van voor raadbeleid, huurbeleid en het aanscherpen van de maatschappelijke ambitie over wat betaalbaarheid van wonen is, moet hiervoor worden gezorgd (fig. 2). Figuur 1. Kwaliteit in het licht van de tijd programma28 nr 4 2015 In de tijd heeft beleid geleid tot een toename van kwaliteit, voorzienin gen zijn toegenomen en de laatste jaren heeft de energetische kwaliteit een eigen positie gekregen. Binnen het huurbeleid zijn de grenzen steeds meer opgezocht en is de ruimte tot aan de aftoppingsgrenzen gebruikt om een maximaal resultaat te behalen binnen de kaders. Dit vormt de toekomstige opgave; een opgave die niet meer vanzelfspre kend is. Er kan niet zomaar kwaliteit blijven worden toegevoegd, omdat daarmee de maximale huur blijft stijgen. Bovendien zijn daar vanuit de aangepaste Woningwet nieuwe randvoorwaarden aan toegevoegd, zoals de toewijzingsnorm (9010) en het passend toewijzen. Hoe nu verder? De ambitie vanuit overheid en maatschappij voor betaalbaarheid, individualiteit en kwaliteit liegt er niet om. Maar de beschikbare portemonnee voor het uitvoeren van deze ambitie is klei ner dan in het verleden. De oplossing moet nu uit de markt komen. Maar hoe stuur je de vrije markt? Wat de oplossingen zullen zijn, is op dit moment nog niet zo interes sant. Interessanter is aan te geven wat de oplossingsrichting moet zijn. Bijvoorbeeld dat de oplossingen niet bij sloop nieuwbouw liggen, maar bij het renoveren. Dat de middelen aan kennis, vakmanschap en finan ci?n zijn beperkt voor een nationaal programma en daarmee vraagt om een gedifferentieerde aanpak. Plus dat de overheid niet de oplossing bedenkt, maar optimalisatie en innovatie initieert. Betaalbare oplossingen vragen om veranderingen in het bouwen. Veran deringen in zowel het proces als de producten. Bouwen wordt monteren en de kostprijs moet naar beneden. Daarvoor is massa nodig. Er wordt wel gepoogd om massa te cre?ren met concepten, maar de schaal blijft nog beperkt tot enkele projecten. Waardoor de massa niet op gang komt. Investeringen blijven op die manier hoog en drukken de betaalbaarheid. DUURZAAMHEID Duurzaamheid wordt wel eens als een containerbegrip omschreven. Vanuit wereldwijde vergaande verdragen (Kyoto, Rio, Kopenhagen) wordt de milieubelasting (gepoogd) te sturen. In de praktijk komt hier nog maar weinig van terecht, onder meer omdat de benodigde kennis hiervoor complex is. Met energiebesparing zijn we op de goede weg. Nulopdemeter is een term die snel raakt ingeburgerd. We halen het nog niet, maar het streven is er. Duurzaamheid is echter meer dan ener gie besparen. Voor een gemiddelde rijtjeswoning in Nederland is de milieubelasting door energieverbruik ongeveer gelijk aan die van materi alen. Heel simpel gezegd: wanneer we nu woningen gaan vervangen door nieuwbouw met nulopdemeter, is dat goed voor de energiebe sparing, maar neemt de milieubelasting door materiaalgebruik evenredig toe (fig. 3). Door woningen lange tijd goed te onderhouden, kun je over een lange periode aan de wensen voldoen zonder extra milieulast te genereren. Iets wat bij vroegtijdige sloop wel het geval is [6]. In figuur 4 is duidelijk zichtbaar hoe vroegtijdige sloop tot een hogere milieulast leidt. Het zoeken naar een evenwicht tussen behoud en vernieuwen en tussen energie besparen en zuinig zijn met materialen, is vanuit duur zaamheid gezien een van de belangrijkste opgaven. DENKEN IN PROJECTEN BELEMMERT Hoe kunnen we die mondiale problemen aanpakken met de juiste slag kracht? Traditioneel denken we in projecten. Elke opdrachtgever heeft andere eisen en elk project is anders en moet afzonderlijk worden inge kocht. Deze hardnekkige gedachte belemmert de innovatie omdat op Figuur 2. Ruimte in beleid gebruiken voor betaal baarheid Figuur 3. Verschuiving van energie naar materiaal programma nr 4 2015 29 een aanzienlijk aandeel in de ontwikkeling van dat aanbod moeten krij gen. Zij kan investeren als ze de richting maar ziet. Zo zal ook het bouwen kunnen profiteren van de kracht van grenzeloos samenwerken. HET MOET ANDERS Een voorwaarde voor verandering zal moeten zijn dat we het anders gaan organiseren dan in de laatste twee decennia. De opgave zal breder moeten worden gesteld dan in haar huidige projectvorm. We zullen moeten leren om de vraag projectoverstijgend te stellen, zodat het loont om oplossingen te ontwikkelen die breed toepasbaar zijn. Dit betekent dat we nieuwe `dragers' moeten formuleren om de vraag te kunnen stellen en snel met elkaar over de oplossing te kunnen communiceren. Projecten worden nog te veel beschouwd als eenmalige, unieke vraag stukken, terwijl we ? als we wat preciezer kijken ? onderdelen zien die over projecten heen grote overeenkomsten vertonen. Voor industriali satie als middel om goedkoper, beter, meer en met ruimte voor keuze vrijheid en vervangbaarheid de bestaande woningvoorraad te verbete ren, is het nodig de hedendaagse snelheid van communicatie te kunnen toepassen en tot nieuwe oplossingen te komen [8]. Op deze wijze kunnen we ons beter spiegelen aan industrie?n waar dan ook ter wereld, waar innovatie een vanzelfsprekendheid is geworden. Net zo vanzelfsprekend als een blik tomatensoep. VERWIJZINGEN [1] Wat zit er eigenlijk achter uw soep?, 12 september 2015, nrc.nl. [2] Bergen, Y., van, Arts, S., Traktaat, voetafdrukken van de samenleving, Aeneas Media, 2015. De uitgave geeft een beeld van het wonen vanaf het begin van de twintigste eeuw. [3] Liebregts, M., Nunen, H. van, Essay, de toekomst van de woningvoorraad, Aeneas Media, 2014. De uitgave geeft een beeld van de ontwikkeling in de woningkwaliteit vanaf het begin van de twintigste eeuw. [4] In de novelle is een onderdeel opgenomen waarin voor corporaties wordt bekeken of ze niet te veel overheidssteun hebben ontvangen. [5] Visie en Roadmap Eindhoven Energieneutraal 2045, TU/e en gemeente Eindhoven, 2014. [6] Nunen, H., van, Duurzaamheid, het is maar hoe je het bekijkt', kennisbank bestaande woningbouw.nl, 5 oktober 2015. [7] Artikelserie `Alles of niets', kennisbank bestaandewonignbouw.nl, 2014. [8] Liebregts, M., Communicatie over het renovatieplan: de stapvoorstapmethode en coengineering', kennisbank bestaandewonignbouw.nl, 26 juni 2014. projectbasis de investeringen te laag zijn om daadwerkelijk te innove ren. Ketensamenwerking en lean bouwen veranderen dit niet. Concep ten zoals nulopdemeter geven in principe die mogelijkheid wel. Echter wel ten koste van specifieke en individuele wensen [7]. Door de wijze waarop het bouwproces is georganiseerd, blijven de partijen die wel investeringskracht hebben buiten schot. De industrie, die internati onaal is geori?nteerd en investeringskracht heeft, levert uitsluitend producten en heeft geen zicht op de bouwopgave. Daardoor is er weinig mogelijkheid om verder te kijken dan sec hun product. De gevraagde ontwikkeling gaat juist om afstemming op de vraag middels concepten, waarbij diverse industrie?n samenwerken om op elkaar afgestemde producten te leveren die eenvoudig kunnen worden gemonteerd. Wanneer we kijken naar de bestaande bouw is er voldoende vraag naar oplossingen voor bijvoorbeeld dak, gevel en installatie, om een aanbod met diverse smaken op te ontwikkelen. De potentie van die vraag is zo groot dat industrie?n in samenwerking autonoom een aanbod kunnen ontwikkelen. BEWONER AAN ZET De vraag om industrialisatie in de bestaande woningbouw neemt rap toe; het moet effici?nter, beter en goedkoper kunnen. Niet alleen vanwege de behoefte aan een technologische voortuitgang in de wijze waarop we onze productieprocessen en organisaties benutten. Maar juist vanwege de behoefte naar sociale verandering, waarbij de gebruiker aan de knoppen zit en kwaliteit weer aandacht krijgt binnen de kaders van betaalbaarheid en duurzaamheid. De hoofdvraag blijft: hoe moet die industrialisatie er uitzien en waarom zou het nu in de bestaande bouw wel lukken? Is het een doel op zichzelf? Of is het slechts een manier waarmee we ons doel sneller weten te bereiken? En wat betekent die industrialisatie voor onze huidige visie op volkshuisvesten en de wijze waarop we met elkaar samenwerken? Om aan de traditie te ontsnappen, is het denken in concepten maar ten dele een oplossing. Zeker wanneer je blijft vasthouden aan projectmatig renoveren, waarbij eenieder moet meedoen, of hij nou wil of niet. Er moet een aanbod komen waaruit bewoners kunnen kiezen en zo de verbetering op hun wensen kunnen afstemmen. Alleen dan kun je betaalbaarheid, kwaliteit en duurzaamheid realiseren. De industrie zal Figuur 4. Voortijdig slopen van woningen slecht voor het milieu