1 Zonnepanelen maken het verschil 14-11-2014 Met isolatie kunnen flinke labelsprongen worden gemaakt. Dat toont een pilotproject aan van de Zeeuwse woningcorporatie R&B Wonen. Echter om tot energielabel B te komen zonder de complete gevel en het dak te vervangen, moet er iets worden gedaan aan de installaties van de te renoveren woningen. Een warmtepomp is een mogelijkheid, maar blijkt een dure oplossing die relatief weinig energiebesparing oplevert. Tekst Laudie Bal, projectleider planmatig onderhoud, en Peter Sandee, projectmanager nieuwbouw, R&B Wonen Op het zuidelijk geori?nteerde dak zijn aan de voorzijde tien zonnepanelen van elk 230 Wp geplaatst 2 In 2010 startte R&B Wonen met het isoleren van al haar woningen. Daar waar het kan, worden dak-, vloer- en gevelisolatie en hr++-glas aangebracht en wordt aandacht besteed aan kierdichting. Deze maatregelen leveren meestal net geen energielabel B op waardoor de kleine corporatie niet kan voldoen aan het landelijk convenant om alle huurwoningen op te waarderen naar gemiddeld label B in 2020. Om wel de gewenste label- sprong te maken, zijn meer rigoureuzer maatregelen nodig zoals het verwijderen van het buitenspouw- blad voor plaatsing van een dikker isolatiepakket. Het spreekt voor zich dat deze ingrepen kostbaar zijn en esthetisch vaak erg ingrijpend. Dat blijkt uit een reeds eerder uitgevoerd onderzoek door R&B Wonen, waarin is onderzocht of een bestaande woning passief is te maken. Technisch is dit mogelijk, maar financieel is het onhaalbaar; de investering zou ruim 80.000 per woning bedragen. Het mag duidelijk zijn dat dit bedrag niet kan worden terugverdiend met lagere energielasten. Sterker nog, voor dit bedrag kan bijna een nieuwe eengezinswoning worden gebouwd. Een andere mogelijkheid waarbij het esthetische aspect minder speelt, is het aanpakken van de installatie in de woning. Bijvoorbeeld het plaatsen van een hr-cv-ketel, een zonneboiler, zonnepanelen of een warmtepomp. Pilot isolatie eengezinswoning Om een oplossing te vinden voor de kostbare en ingrijpende maatregelen, is de corporatie een pilotproject begonnen samen met lokale bedrijven en de gemeente. Een bestaande eengezinswoning wordt energetisch opgeplust naar een zo hoog mogelijk energielabel, zonder dat hierbij constructief in de schil wordt ingegrepen. Het woningtype is zo gekozen dat dit model kan staan voor de vele eengezinswoningen die in heel Nederland zijn gebouwd. R&B Wonen koos voor een woning uit 1981 in een blok van acht, aan de Eendvogelstraat in het dorp Heinkenszand. De woning is traditioneel gebouwd met metselwerkgevels, aluminium kozijnen, centrale verwarming en een pannendak. Het dak was op het beschot ge?soleerd met 3 cm PUR-schuim en de 6 cm dikke spouw is ge?soleerd met 4 cm steenwol. De aluminium kozijnen waren thermisch niet onderbroken en voorzien van schuiframen. De Energie Index (EI) van de woning lag op 1,79, dat hoort bij energielabel D. Voor de aanpak is allereerst gestart met betere isolatie van de woning. Hiertoe zijn de kozijnen vervangen door houten kozijnen met hr++-glas en kierdichting. De kruipruimte bleek hoog genoeg (>50 cm) om de onderzijde van de vloer te isoleren met 8 cm PUR-schuim. Tussen de isolatie op het dakbeschot en de dakpannen kon nog 5 cm isolatiewol worden Door het boren van de bronnen voor de warmtepomp gaat de voortuin verloren 3 gespoten. De spouw van zowel voor- als achtergevel was al bij de bouw voorzien van 4 cm steenwol en bij inspectie bleek deze nog in goede staat. Niet mogelijk was het om de rest van de spouw verder op te vullen door middel van na-isolatie. Wat betreft de aangebouwde berging, zijn dak en gevels (halfsteensmuur) aan de binnenzijde met 10 cm steenwol na- ge?soleerd. Installatietechnische maatregelen Vervolgens is ook een aantal ingrijpende installatietechnische maatregelen genomen. Er is een warmtepomp met gesloten bronnen aangebracht, die voorziet in de ruimte- verwarming en de levering van warm tapwater. Vanwege deze pomp moest worden overgestapt op lagetemperatuurverwarming, met in de beganegrondvloer vloerverwarming en op de verdiepingsvloer van de slaapkamers lagetemperatuurconvectoren. De warmtepomp staat in een ge?soleerde bak tegen de gevel in de voortuin. De twee bronnen zijn zo ver mogelijk uit elkaar in het voortuintje geboord tot een diepte van 35 m. Tot slot is er een extra voorziening bij de warmtepomp aangebracht zodat er ook kan worden gekoeld. De pomp onttrekt dan warmte aan de woning en geeft die af aan de bron. De gasaansluiting is uit de woning verwijderd en er is een slimme elektrameter voor in de plaats gekomen. Op het zuidelijk geori?nteerde dak zijn aan de voorzijde tien zonnepanelen van elk 230 Wp geplaatst. Tevens is op de overkapping een zonneboiler aangebracht die is aangesloten op het boilervat van de warmtepompinstallatie. In de keuken is een hotfill plintboiler van 10 L geplaatst. De maatregelen in de woning zijn in onbewoonde staat uitgevoerd. Met name het inslijpen van de vloerverwarming in de smeervloer van de begane grond, gaf zeer veel overlast en is in bewoonde staat niet acceptabel voor bewoners. Het voortuintje van de woning is door het aanbrengen van de bronnen totaal verloren gegaan en moest opnieuw worden ingericht. Energieprestatieadvies Voor de pilotwoning heeft energiebedrijf Delta een Energieprestatieadvies (EPA) opgesteld. Het effect van de verschillende maatregelen is doorgerekend en er is bepaald wat het investeringsbedrag per maatregel is (tabel 1 en 2). Het vernieuwen van de kozijnen is onderdeel van het planmatige onderhoud in het complex van in totaal zestien woningen. Deze investering van 7334 is dus gedekt vanuit de basishuur van de woning en wordt daarom niet meegenomen in de investeringen ten behoeve van de energiebesparende maatregelen. Met name het inslijpen van de vloerverwarming in de smeervloer van de begane grond, zou in bewoonde staat zeer veel overlast hebben veroorzaakt voor bewoners 4 Enkel het isoleren van de woning geeft een B-label en levert een energiebesparing op van 32,50 per maand. Door het installeren van een zonneboiler en zonnepanelen wordt de woning ge?pgraded naar een A+-label. Er wordt zo een besparing van 78,85 per maand bereikt tegen een investering van 15.238. Het installeren van een warmtepomp zorgt ervoor dat de investering meer dan verdubbeld wordt. De extra besparing bedraagt dan echter slechts 23,83 per maand; dat is inclusief 13,83 wegens het vervallen van de netwerk- en meterkosten doordat de gasaansluiting wordt verwijderd. Huurverhoging Om de gehele investering van 36.809 te dekken, zou een huurverhoging van 120 per maand moeten worden gevraagd. Hierbij is uitgegaan van een levensduur van de woning van 25 jaar en van periodieke inspectie- en onderhoudsbeurten aan zonneboiler, -panelen en warmtepomp. Omdat de woning van energielabel D naar A++ gaat, mogen er 24 punten Tabel 1. De verschillende mogelijkheden voor de aanpak van de pilotwoning Tabel 2. De berekende besparing per maatregel per jaar, gebaseerd op 0,62 per m3 gas en 0,22 per kWh elektra 5 in het woningwaarderingsstelsel (WWS) worden bijgeteld. Dit levert een verhoging van de maximale huur op van 113,48 per maand. Conform beleid van R&B Wonen, waarin als streefhuur 75% van de maximale huur wordt gehanteerd, betekent dit dat de huur met 85,11 kan worden verhoogd. Dit is lager dan de maandelijkse besparing van 102,68. Rekening houdend met de maximale streefhuur van de woning, is de maandhuur uiteindelijk met 70 verhoogd. Bevindingen van een gezin Nadat de maatregelen zijn toegepast, is de woning per 8 april 2012 verhuurd aan een gezin met twee kleine kinderen. Dit gezin, dat niet specifiek energiebewust is, wilde graag meewerken aan de pilot en zijn bevindingen en bewonersgedrag delen met de corporatie. Het gezin huurde voorheen reeds een andere, vergelijkbare huurwoning van R&B Wonen in Krabbendijke met een gemiddelde maandelijkse energierekening van 160. Na de zomerperiode van 2012 viel begin december de kou in en gaven de huurders al snel aan dat de woning niet warm genoeg werd. Daarop zijn de instellingen van de warmtepomp bijgesteld en heeft de klacht zich niet meer voorgedaan. Ook niet in de strengere winterperiode die volgde. De bewoners gaven tevens aan dat het warme tapwater in de keuken niet heet genoeg werd om bijvoorbeeld af te wassen. In de zonnige zomerperiode werd het boilervat voldoende heet, maar tijdens de winter werd het water niet veel warmer dan 50 tot 55 ?C. Om die reden is een hotfill plintboiler aangebracht in de keuken die het tapwater opwarmt tot 65 ?C. Na een jaar zijn de huurders ge?nterviewd en is hen gevraagd naar hun bevindingen. Ze zijn enthousiast over zowel de woning als de installatie. De vloerverwarming wordt als prettig ervaren en voldoet aan de comforteisen. Opvallend is dat de convectoren op de verdieping niet worden gebruikt. De slaapkamerdeuren staan overdag open en de warmte blijft blijkbaar voldoende in de woning hangen. Waarschijnlijk is dit vanwege het ge?soleerde dak en de nieuwe kozijnen met hr++-glas. In vergelijking met de vorige huurwoning zijn de energielasten voor de bewo- ners gehalveerd. Dat zij zelf energie opwekken en de overtollige stroom terug- leveren aan het net, vinden de huurders bijzonder. Dit is voor hen reden om bewuster om te gaan met energie. De warmtepomp staat in een ge?soleerde bak tegen de gevel in de voortuin 6 Werkelijk energieverbruik In de meterkast van de woning is een slimme meter ge?nstalleerd. Zowel het eigen elektragebruik als de stroom die per dag is teruggeleverd aan het net, worden gemonitord. In de periode van 20 juni 2012 tot 19 juni 2013 is 6869 kWh verbruikt en werd 945 kWh teruggeleverd. Netto werd er dus voor 5924 kWh afgerekend met het energiebedrijf. Omdat de bewoners nieuw in de woning kwamen, is geen vergelijk mogelijk met de situatie v??r de energiebesparende maatregelen met dezelfde gezinssamenstelling en hetzelfde bewonersgedrag. De verwachte energieopbrengst van de zonnepanelen bedraagt 2010 kWh per jaar en in werkelijkheid is er over die periode 2023 kWh opgewekt. Dit is dus vrijwel gelijk aan de verwachte opbrengst. Van de opgewekte elektriciteit is 1078 kWh direct verbruikt in de woning, de overige 945 kWh is teruggeleverd aan het net. Het totale elektriciteitsverbruik van de huurders bedraagt dus 7947 kWh. Theoretisch zou de warmtepomp 2750 kWh verbruiken. Het elektriciteits- verbruik van de bewoners ligt op 3085 kWh. Dit betekent dat de warmtepomp in werkelijkheid 4862 kWh heeft verbruikt, wat 2112 kWh meer is dan berekend. De warmtepomp zorgt naast de ruimtever- warming ook voor het verwarmen van het tapwater. Daartoe is een boilervat van 200 L ge?nstalleerd. De zonneboiler op het dak verwarmt het water voor en dat levert een theoretische besparing op van 184 m3 gas. De in de keuken geplaatste hotfill plintboiler heeft een vermogen 0,4 kW. Het verbruik hiervan is marginaal omdat er maar ongeveer 10 ?C mee hoeft worden bij verwarmd. Beperkte besparing met warmtepomp Voor opstellen van het Energieprestatieadvies, vroeg R&B Wonen zich af of de warmtepomp met een rendementsco?ffici?nt van 5,1 de woning voldoende kan verwarmen en op temperatuur kan houden. Die vraag is door de bewoners positief beantwoord. Het gewenste comfort werd bereikt, ook in de perioden van strenge vorst tijdens de meetperiode. Ondanks de beperkte isolatie is de woning blijkbaar voldoende ge?soleerd voor deze warmtepomp. Om een goed beeld te krijgen van het comfortniveau in de woning, beveelt de corporatie aan om een energiemeter aan te brengen die de hoeveelheid geproduceerde energie voor ruimteverwarming en warm tapwater meet. Maatregelen als extra woningisolatie, het Door het installeren van een zonneboiler en zonnepanelen wordt de woning ge?pgraded naar label A+ 7 plaatsen van een zonneboiler en het aanbrengen van lagetemperatuurverwarming, werken positief uit op het energieverbruik van de warmtepomp. Wel dient, om meer inzicht te krijgen in het daadwerkelijke rendement van de warmtepomp, het energieverbruik over meerdere seizoenen te worden gemeten. Op die manier kan een meer onderbouwde uitspraak worden gedaan over het rendement van de pomp. De ruimte- en tapwaterverwarming met de warmtepomp kost 89,13 per maand aan elektriciteit. De overige woningen in het blok, die een gasgestookte cv-ketel hebben, betaalden over de laatste drie jaar voorafgaand aan de meetperiode, een maandelijks bedrag van 80 voor verwarming en warm tapwater. Hierbij dient nadrukkelijk te worden opgemerkt dat de strenge winter van het seizoen 2012-2013 vermoedelijk negatief uitwerkte op het energieverbruik van de warmtepomp. Vooralsnog is het beeld dat de besparing ten opzichte van een gasgestookte cv-ketel zeer beperkt is. Het verwijderen van de gasaansluiting en het overgaan op een warmtepomp leidt bij deze bestaande woning dus niet per definitie tot lagere energielasten. Gezien de relatief hoge investering in de warmtepomp is de conclusie op dit moment dat deze te hoog is in relatie tot de energiebesparing die hiermee wordt gerealiseerd. Een mogelijk voordeel voor de langere termijn is wel dat de gasprijs naar verwachting sterker zal stijgen dan die van elektra. Aanbevelingen Op basis van de uitkomsten uit het pilotproject, komt R&B Wonen met meer aanbevelingen richting andere corporaties: ? Opmerkelijk is dat de woning weliswaar een energielabel A++ krijgt, maar lang niet CO2- of energieneutraal is. De huurders betalen nu een maandelijks voorschot van 105 aan het energiebedrijf in plaats van de gemiddelde 140 voor de andere bewoners in het blok. ? Het aanbrengen van de warmtepompinstallatie is alleen acceptabel in onbewoonde staat, vanwege het inslijpen van de vloerverwarming in de vloer en het boren van de bronnen in de tuin. ? De theorie dat het isoleren van een bestaande woning de grootste winst oplevert wanneer de investering wordt afgezet tegen de maandelijkse energiebesparing, blijkt juist. Het upgraden van woningen kan dus het beste geschieden door ? waar mogelijk ? elementen na te isoleren tot een Rc-waarde van 2,5 m2 K/W. Bij voorkeur wordt dit uitgevoerd in combinatie met planmatig onderhoud. ? Vanuit energetisch oogpunt is verder isoleren beter, maar het is erg kostbaar omdat dan de gehele gevel en het gehele dak moeten worden vernieuwd. Als dat gebeurt, kan het bovendien niet meer individueel, maar dient dit bloksgewijs te gebeuren. ? Het maximaal isoleren van dit type eengezinswoning (exclusief het vernieuwen van de kozijnen), levert in de meeste gevallen een label C op. De stap naar label B moet vervolgens worden gezocht in installaties, wat het beste zonnepanelen kunnen zijn. Mits een goede ori?ntatie mogelijk is, vormt plaatsing van zonnepanelen een relatief goede investering vanwege de gunstige verhouding tussen opbrengst en investering. ? De warmtepomp levert weliswaar een grote sprong voorwaarts op voor het energielabel, maar is zeer kostbaar. Ook is de energiebesparing beperkt ten opzichte van een traditionele cv-installatie.