Woningconcept bekeken door een EVR bril 21 Artikel De zoektocht naar een duurzamere vorm van wonen heeft in verschillende landen in Europa geleid tot de ontwikkeling van het passiefhuisconcept. Dit staat voor een bouwstandaard voor woningen met een comfortabel bin- nenklimaat met een beperkt verwarmingssysteem en zonder toepassing van actieve koeling. In de landen om ons heen, zoals Duitsland, Belgi?, Frankrijk en Zweden lijkt het concept erg succesvol. In Nederland is er echter nog geen sprake van grootschalige toepassing, hoewel het concept zich er ? volgens velen ? uitstekend voor leent. In principe kunnen passiefhuizen gemaakt worden met de in Nederland gangbare bouwsystemen: gietbouw, kalkzandsteen en houtskeletbouw. Een passiefhuis wijkt vooral af van de gebruikelijke nieuwbouwwoningen met een EPC van 0,8 wat betreft isolatie en installaties (in de kadertekst `Kenmerken passiefhuis' wordt hierop uitgebreider ingegaan). Milieueffect Wat kunnen we nu van het passiefhuisconcept verwachten als we het to- tale milieueffect in beschouwing nemen? Dus niet alleen het energiege- bruik, maar ook de effecten van bouwen en onderhoud. Dit onderzoeken we met behulp van de EVR-methode. Hierbij worden de ecokosten in alle fasen van de levenscyclus van woningen afgezet tegen de waarde (van de woondienst)1. Omdat in het stedelijk gebied in Nederland nog weinig woningbouwprojec- Ecokosten van passiefhuizen Woningconcept bekeken door een EVR bril Het passiefhuisconcept is gericht op het verminderen van het energiegebruik en de CO2-uitstoot en de verbetering van het wooncomfort. In principe een goede benadering voor een duurzamer woonconcept, maar hoe scoort dit concept als we het totale milieueffect in beschouwing nemen? In dit artikel wordt hierop een antwoord gegeven op basis van een vergelijking van de (traditionele) kosten en de ecokosten van zo'n woning volgens het model van de ecokosten/waarde ratio (EVR). Dr. ir. Tim de Jonge Tim de Jonge is directeur/eigenaar van bureau Winket voor de bouw, een adviesbureau voor bouwkosten en bestekken en is daarnaast werk- zaam als docent bouw- en exploita- tiekosten aan de Faculteit Bouw- kunde van de TU te Delft. Info: www.winket.nl en www.tudelft.nl Passiefhuis in G?teborg HaNsEEK Woningconcept bekeken door een EVR bril 22 Artikel Stadswoningen aangepast aan Bouwbesluit d.d. 2007 (EPC = 0,8) - tussenwoning - prijspeil 01-01-2007 Stadswoningen d.d. 2007 met fsc-keur kozijnen EPC = 0,8 onderhoud EPC = 0,8 elementenclusters hoeveel bouwkosten ecokosten EVR kosten*) ecokosten EVR 2a Fundering 43 m2 105 4.520 4.194 93% 2B skelet 119 m2 145 17.241 15.543 90% 2C Daken 46 m2 108 4.951 2.485 50% 102 4.669 1.081 23% 2D Gevels 83 m2 262 21.726 5.901 27% 127 10.533 3.622 34% 2E Binnenwanden 119 m2 54 6.439 1.604 25% 8 960 140 15% 2F Vloeren 119 m2 15 1.774 614 35% 2G Trappen, hellingen en balustrades 2 st 1.843 3.686 1.045 28% 282 564 57 10% 2H Plafonds 119 m2 7 830 273 33% 1 66 7 11% 3a Installatie werktuigbouwkundig 119 m2 76 9.090 1.885 21% 29 3.440 754 22% 3B Installatie elektrotechnisch 119 m2 26 3.051 728 24% 22 2.607 539 21% 3C Installatie lift/transport st 0% 4a Vaste inrichtingen 119 m2 18 2.086 440 21% 7 882 240 27% 5a Terrein 23 m2 30 681 322 47% 26 603 243 40% 6a Directe bouwkosten/diversen 119 m2 12 1.432 257 18% 12 1.432 257 18% Totaal directe bouwkosten 119 m2 651 77.507 35.291 46% 216 25.756 6.940 27% 6U algemene bouw(plaats)kosten 119 m2 55 6.584 1.336 20% - - - subtotaal 84.091 36.627 44% 25.756 6.940 27% algemene bedrijfskosten (bouwbedrijf) 7% 5.886 765 13% - - subtotaal 89.978 37.392 42% 25.756 6.940 27% Winst en risico (bouwbedrijf) 4% 3.599 - 0% - - Bouwkosten exclusief BTW 119 m2 786 93.577 37.392 40% 216 25.756 6.940 27% Stadswoningen gebudgetteerd als passiefhuis direct - tussenwoning - prijspeil 01-01-2007 Stadswoningen d.d. 2007 - passiefhuis direct passiefhuis onderhoud passiefhuis elementenclusters hoeveel bouwkosten ecokosten EVR kosten*) ecokosten EVR 2a Fundering 43 m2 129 5.526 4.899 89% 2B skelet 119 m2 160 19.059 15.505 81% 2C Daken 46 m2 149 6.837 3.559 52% 102 4.669 1.081 23% 2D Gevels 83 m2 345 28.608 8.990 31% 162 13.422 4.688 35% 2E Binnenwanden 119 m2 56 6.635 1.712 26% 10 1.128 196 17% 2F Vloeren 119 m2 15 1.745 573 33% 2G Trappen, hellingen en balustrades 2 st 1.945 3.889 1.086 28% 282 564 57 10% 2H Plafonds 119 m2 7 859 286 33% 1 66 7 11% 3a Installatie werktuigbouwkundig 119 m2 87 10.325 2.241 22% 29 3.440 754 22% 3B Installatie elektrotechnisch 119 m2 26 3.051 728 24% 22 2.607 539 21% 3C Installatie lift/transport st 0% 4a Vaste inrichtingen 119 m2 18 2.153 449 21% 7 882 240 27% 5a Terrein 23 m2 30 681 322 47% 26 603 243 40% 6a Directe bouwkosten/diversen 119 m2 12 1.432 257 18% 12 1.432 257 18% Totaal directe bouwkosten 119 m2 763 90.800 40.607 45% 242 28.813 8.062 28% 6U algemene bouw(plaats)kosten 119 m2 55 6.584 1.336 20% - - - subtotaal 97.384 41.943 43% 28.813 8.062 28% algemene bedrijfskosten (bouwbedrijf) 7% 6.817 886 13% - - subtotaal 104.201 42.829 41% 28.813 8.062 28% Winst en risico (bouwbedrijf) 4% 4.168 - 0% - - Bouwkosten exclusief BTW 119 m2 911 108.369 42.829 40% 242 28.813 8.062 28% Stadswoningen gebudgetteerd als passiefhuis optimaal - tussenwoning - prijspeil 01-01-2007 Stadswoningen d.d. 2007 - passiefhuis optimaal passiefhuis onderhoud passiefhuis elementenclusters hoeveel bouwkosten ecokosten EVR kosten*) ecokosten EVR 2a Fundering 43 m2 120 5.152 4.899 95% 2B skelet 119 m2 160 19.059 15.505 81% 2C Daken 46 m2 149 6.837 3.559 52% 102 4.669 1.081 23% 2D Gevels 83 m2 320 26.575 8.140 31% 162 13.422 4.688 35% 2E Binnenwanden 119 m2 56 6.635 1.712 26% 10 1.128 196 17% 2F Vloeren 119 m2 15 1.745 573 33% 2G Trappen, hellingen en balustrades 2 st 1.945 3.889 1.086 28% 282 564 57 10% 2H Plafonds 119 m2 7 859 286 33% 1 66 7 11% 3a Installatie werktuigbouwkundig 119 m2 80 9.549 2.107 22% 29 3.440 754 22% 3B Installatie elektrotechnisch 119 m2 26 3.051 728 24% 22 2.607 539 21% 3C Installatie lift/transport st 0% 4a Vaste inrichtingen 119 m2 18 2.153 449 21% 7 882 240 27% 5a Terrein 23 m2 30 681 322 47% 26 603 243 40% 6a Directe bouwkosten/diversen 119 m2 12 1.432 257 18% 12 1.432 257 18% Totaal directe bouwkosten 119 m2 736 87.617 39.623 45% 242 28.813 8.062 28% 6U algemene bouw(plaats)kosten 119 m2 55 6.584 1.336 20% - - - subtotaal 94.201 40.959 44% 28.813 8.062 28% algemene bedrijfskosten (bouwbedrijf) 7% 6.594 857 13% - - subtotaal 100.795 41.816 42% 28.813 8.062 28% Winst en risico (bouwbedrijf) 4% 4.032 - 0% - - Bouwkosten exclusief BTW 119 m2 881 104.827 41.816 40% 242 28.813 8.062 28% Tabel 1 Woningconcept bekeken door een EVR bril 23 Artikel Stadswoning als passiefhuis In de passiefhuisversie van de stadswoning zijn de volgende aanpassingen ten op- zichte van de `gewone' stadswoning gemaakt. Tussen haakjes is telkens aangege- ven bij welke elementencluster in tabel 1 de kosteneffecten zijn vermeld. De kruipruimte is opgevuld met extra isolatie (2a-Fundering). De binnenspouwbladen van de gevels zijn uitgevoerd in houtskeletbouw, waardoor bij dezelfde afmetingen meer isolatie mogelijk is (2B-skelet). De woningscheidende ankerloze spouwmuren zijn opgevuld met steenwoldekens (2B-skelet). Dak en dakterras zijn voorzien van een dikkere isolatielaag (2C-Daken). De vloer van de op het dakterras aansluitende binnenruimten, is hoger gelegd om een vlakke aansluiting van binnen- en buiten- ruimte te krijgen. Daarom zijn plaatselijk hogere gevels en bouwmuren nodig (2B- skelet en 2D-Gevels). Hetzelfde geldt voor de borstwering bij het dakterras en voor het metselwerk ter plaatse van de dakranden (2D-gevels). Uiteraard zijn de gevelko- zijnen aangepast aan de uitgangspunten van het passiefhuisconcept: drievoudige beglazing, ge?soleerde profielen, dubbele kierdichting, geen ventilatieroosters (want gebalanceerde ventilatie), extra voorzieningen voor zomernachtventilatie (2D-Gevels). Zonwering was in de `gewone' stadwoningen ook al opgenomen om een EPC van 0,8 te bereiken. Omdat stadswoningen vaak aan drukkere straten gelegen zijn, is de voorgevel niet betrokken bij de zomernachtventilatie. Om toch voldoende ventilatie mogelijk te maken is niet alleen een ventilatiedaklicht boven de trap opgenomen (2C- Daken), maar is ook de plattegrond aangepast, zodat alle slaapkamers ten minste een raam aan de achtergevel hebben. Verondersteld is dat die aanpassing kosten- neutraal kan worden gerealiseerd. De bovenlichten van de binnendeuren zijn zo uitgevoerd dat ze in de zomernacht opengezet kunnen worden (2E-Binnenwanden). Het buitenplafond bij de voordeur krijgt extra isolatie (2H-Plafonds). Wat betreft de installaties (3a-Installatie werktuigbouwkundig) zijn de belangrijkste wijzigingen het uitbreiden van de warmwaterinstallatie (in verband met `hot-fill' van wasmachine en vaatwasser), het toevoegen van een zonneboiler en het verkleinen van de CV-installatie. Een gebalanceerde ventilatie met WTW was voor een EPC van 0,8 ook al nodig. aanpassing aan het passiefhuisconcept is verondersteld kosten- neutraal te zijn. (De kosten van extra kranen voor `hot-fill' vallen onder 4a-Vaste inrichting). Geoptimaliseerd als het passiefhuisconcept bij het bouwen van woningen een redelijk marktaandeel weet te krijgen, kunnen verschillende optimalisaties tot (relatieve) kostenverlagingen leiden. De extra isolatie van de begane grondvloer en kruipruimte kan opgenomen worden in standaardproducten (2a-Fundering). Hetzelfde geldt voor standaardisering van ge?soleerde raamprofielen (2D-Gevels). De standaardcapaciteit van CV-ketels kan aangepast worden aan het passiefhuisconcept (3a-Installatie werktuigbouwkundig). ten volgens de principes van het passiefhuisconcept gerealiseerd zijn, ba- seren we onze analyse op een project van `gewone' woningen. We nemen daarvoor het project met stadswoningen, dat is beschreven in bouwIQ van juni 20072. aan het eind van dat artikel wordt geconcludeerd dat het type `stadswoning' verder kan worden ontwikkeld tot een type met toekomst in een duurzame samenleving, mits aan twee voorwaarden wordt voldaan: de woning moet gunstig geprijsd kunnen worden in verhouding tot zijn waarde voor de doelgroep en de ecokosten moeten relatief laag blijven ten opzichte van deze waarde. Een herontwerp van de stadswoning als pas- siefhuis lijkt de gewenste combinatie van eigenschappen te leveren. De concrete verschillen tussen de passiefhuisversie en de `gewone' versie van de stadswoning zijn weergegeven in de kadertekst `stadswoning als passiefhuis'. Tabel 2 Energiegebruik tussenwoning (96 m2 GBO) model 2007 o.b.v. rekenprogramma EPC versie 9.0b (SenterNovem) Kosten inclusief BTW prijspeil 01-01-2007 EPC=0,8 MJ/jr Euro NCW *) Ecokosten EVR verwarming 13.714 5.699 8.549 150% hulpenergie 2.392 1.154 1.442 125% tapwater 16.648 6.919 10.378 150% ventilator 1.977 953 1.192 125% verlichting 5.754 2.775 3.469 125% zomercomfort 3.600 1.736 2.170 125% koeling - - - 0% totaal EPC**) 44.085 19.236 27.199 141% overig elektr. 20.494 9.883 12.354 125% totaal PHP**) 64.579 29.119 39.553 136% Energiegebruik tussenwoning (96 m2 GBO) Passiefhuis op basis van "Passiefhuizen in Nederland" hoofdstuk 3 Kosten inclusief BTW prijspeil 01-01-2007 MJ/jr Euro NCW *) Ecokosten EVR verwarming 2.740 1.139 1.708 150% hulpenergie 2.392 1.154 1.442 125% tapwater 8.003 3.326 4.989 150% ventilator 4.550 2.194 2.743 125% verlichting 4.562 2.200 2.750 125% zomercomfort 3.603 1.738 2.172 125% koeling - - - 0% totaal EPC**) 25.850 11.750 15.803 135% overig elektr. 15.621 7.533 9.416 125% totaal PHP**) 41.471 19.283 25.220 131% Energiegebruik tussenwoning (96 m2 GBO) Passiefhuis theoretisch haalbaar in "Passiefhuizen in Nederland" Kosten inclusief BTW prijspeil 01-01-2007 MJ/jr Euro NCW *) Ecokosten EVR verwarming - - - 150% hulpenergie 2.392 1.154 1.442 125% tapwater - - - 150% ventilator 4.550 2.194 2.743 125% verlichting 4.562 2.200 2.750 125% zomercomfort - - - 125% koeling - - - 0% totaal EPC**) 11.504 5.548 6.935 125% overig elektr. 15.621 7.533 9.416 125% totaal PHP**) 27.125 13.081 16.351 125% *) discontovoet (re?el) 3%, gebruiksperiode 30 jaar **) Het model van het passiefhuis project (PHP) gaat uit van een hoger niveau van het gebruik van elektrische huishoudelijke apparaten dan het model dat bij EPC-berekeningen wordt toegepast. Bouw- en onderhoudskosten We kijken eerst in tabel 1 naar de bouw- en onderhoudskosten van de woningen; zowel naar de kosten in traditioneel economische zin als ook de ecokosten van bouw en onderhoud. Bovenaan in tabel 1 zien we deze kosten van een tussenwoning uit het stadswoningenproject, uitgevoerd volgens de momenteel gangbare kwaliteitseisen en met een EPC van 0,8. In het midden van de tabel staan de kosten van dezelfde woning uitge- voerd volgens het passiefhuisconcept. Onderaan in de tabel zien we de- zelfde kosten nog eens, maar dan uitgaand van de veronderstelling dat de toeleverende industrie zijn productassortiment heeft afgestemd op de be- langrijksteveranderingenindevraagnaarbouwmaterialenen(half)producten die uit het passiefhuisconcept voortkomen. Daardoor zal een aantal kos- Woningconcept bekeken door een EVR bril 24 Artikel `passieve manier' waarop het binnenklimaat tot stand komt, maar ook door een optimale inzet van energiezuinige huishoudelijke apparatuur. Overigens worden berekeningen voor het energiegebruik in passiefhuizen gemaakt met het PHP-model (Passivhaus Projektierungs Pakket). Dit mo- del gaat uit van een hoger niveau van het gebruik van elektrische huishou- delijke apparaten dan de berekeningen die voor het bepalen van de EPC worden gehanteerd. Voor de vergelijkbaarheid met de resultaten van an- dere studies zijn in de tabellen 2 en 3 telkens de waarden voor beide uit- gangspunten opgenomen. Bovenaan in tabel 2 zien we het energiegebruik in de stadswoning met een EPC van 0,8. Volgens het model van senterNovem is dat 44.100 MJ/jaar. En volgens het PHP-model komt daar nog 20.500 MJ/jaar bij voor `overige huishoudelijke apparaten'. Het energiegebruik van de stadswoning als passiefhuis (in het midden van tabel 2) is geschat op basis van de gege- vens over energiegebruik uit `Passiefhuizen in Nederland'4. We zien dat het energiegebruik hier zo'n 35 tot 40% lager ligt. Ook de EVR van het ener- giegebruik ligt wat lager door een verschuiving in de samenstelling (gas/ elektriciteit) van de gebruikte energie. Het overzicht in tabel 3 heeft geen directe realiteitswaarde, maar geeft een indruk van de maximaal haalbare energiebesparing op basis van het pas- siefhuisconcept. alle energie voor verwarming (van zowel ruimte als tapwa- ter) komt hier in de vorm van zonne-energie. Hoe verder? In tabel 3 zien we het resultaat voor de totale levenscycluskosten, gedefini- eerd als de som van de stichtingskosten en de contante waarde van onder- houd en energieverbruik. In eerste instantie nemen de totale (traditioneel Stadswoningen d.d. 2007 - EPC = 0,8 (traditionele) kosten ecokosten Grondkosten (schatting) 29.700 - 0% Bouwkosten (inclusief BTW) 111.356 44.497 40% Bijkomende kosten (20% van bouwkosten) 22.271 2.895 13% Totaal stichtingskosten 163.328 47.392 29% Onderhoud (inclusief BTW) 30.650 8.259 27% Energiegebruik (inclusief BTW) EPC*) 19.236 27.199 141% Totaal (CW) woonlasten (30 jaar 3% re?el) EPC**) 213.213 82.849 39% Energiegebruik overig (inclusief BTW) 9.883 12.354 125% Totaal (CW) woonlasten (30 jaar 3% re?el) PHP**) 223.096 95.203 43% Stadswoningen d.d. 2007 - Passiefhuis direct (traditionele) kosten ecokosten Grondkosten (schatting) 29.700 - 0% Bouwkosten (inclusief BTW) 128.959 50.967 40% Bijkomende kosten (20% van bouwkosten) 25.792 3.353 13% Totaal stichtingskosten 184.451 54.320 29% Onderhoud (inclusief BTW) 34.288 9.594 28% Energiegebruik (inclusief BTW) 11.750 15.803 135% Totaal (CW) woonlasten (30 jaar 3% re?el) EPC**) 230.488 79.717 35% Energiegebruik overig (inclusief BTW) 7.533 9.416 125% Totaal (CW) woonlasten (30 jaar 3% re?el) PHP**) 238.021 89.133 37% Stadswoningen d.d. 2007 - Passiefhuis optimaal (traditionele) kosten ecokosten Grondkosten (schatting) 29.700 - 0% Bouwkosten (inclusief BTW) 124.744 49.761 40% Bijkomende kosten (20% van bouwkosten) 24.949 3.243 13% Totaal stichtingskosten 179.393 53.005 30% Onderhoud (inclusief BTW) 34.288 9.594 28% Energiegebruik (inclusief BTW) 5.548 6.935 125% Totaal (CW) woonlasten (30 jaar 3% re?el) EPC**) 219.228 69.533 32% Energiegebruik overig (inclusief BTW) 7.533 9.416 125% Totaal (CW) woonlasten (30 jaar 3% re?el) PHP**) 226.761 78.949 35% *) discontovoet (re?el) 3%, gebruiksperiode 30 jaar **) Het model van het passiefhuis project (PHP) gaat uit van een hoger niveau van het gebruik van elektrische huishoudelijke apparaten dan het model dat bij EPC-berekeningen wordt toegepast. Tabel 3 tenposten wat gunstiger uitvallen (zie kadertekst `Geoptimaliseerd'). De bouwkosten3 van de stadswoning met een EPC van 0,8 bedragen 93.600 en de ecokosten 37.400 (exclusief BTW, prijspeil 01-01-2007). Omdat de kosten en de waarde van nieuwbouwprojecten doorgaans dicht bij elkaar liggen, kunnen we de EVR ? de ecokosten/waardeverhouding ? van de woning (als product) benaderen door de deling: 37.400 / 93.600 = 40%. De bouwkosten van het passiefhuis blijken in eerste instantie bijna 15.000 hoger te liggen dan die van de `gewone' stadswoning. Ook na de optimali- satie bij de toeleverende industrie blijft het kostenverschil altijd nog 11.000 (exclusief BTW, prijspeil 01-01-2007). De EVR van de stadswoning (als pro- duct) blijkt door het passiefhuisconcept per saldo niet te veranderen. Ook de EVR van het onderhoud blijft in alle gevallen per saldo nagenoeg gelijk (gaat van 27% naar 28%). De totale kosten van het onderhoud (zowel traditionele kosten als ecokosten) zijn bij de passiefhuisvarianten wel ho- ger. Dat komt vooral door de hogere kosten van het onderhoud aan de gevelkozijnen. Dubbele kierdichting en draai-kiepramen met horren (ten behoeve van de zomernachtventilatie) zijn essentieel voor het concept, maar het zijn ook tamelijk kwetsbare en onderhoudsgevoelige elementen. Energiegebruik Uitgangspunt bij het passiefhuisconcept is in de eerste plaats dat de ener- gievraag voor ruimteverwarming niet meer bedraagt dan 15 kWh/m2 (54 MJ/m2) per jaar. Vervolgens wordt een grens gesteld aan het totale huis- houdelijke energiegebruik. Daarvoor geldt een maximum van 120 kWh/m2 (432 MJ/m2) per jaar. Dit maximum wordt niet alleen gerealiseerd door de hierboven beschreven Referenties 1 EVR staat voor Eco-costs / Value Ratio. De ecokosten van een product of een dienst zijn de kosten van technische maatregelen die de vervui- ling en uitputting van grondstoffen t.g.v. dat pro- duct of die dienst tegengaan tot een niveau dat voldoende is om de samenleving duurzaam te maken. Producten en diensten met een lage EVR scoren beter ten aanzien van ecologische duur- zaamheid. Zie onder andere bouwIQ december 2006: T. de Jonge, `Ecokosten doorgerekend. Nieuw bouwen of renoveren?'. 2 BouwIQ juni 2007: T. de Jonge: `Leren van het verleden. Nieuwbouw op basis van geactualiseerd woningconcept.' 3 Iets hogere bouwkosten en lagere ecokosten dan in bouwIQ juni 2007, omdat in deze vergelijking uitgegaan is van de toepassing van hardhouten gevelkozijnen met fsc-keur; zie: www.fscnl.org 4 Boonstra, Ch., Clocquet, R en Joosten, L.: `Pas- siefhuizen in Nederland', ?neas, Boxtel 2006. Woningconcept bekeken door een EVR bril 25 Denkend aan design www.colorcoat-online.com economische) kosten met circa 7% toe van 223.000 naar 238.000. Op termijn ? bij optimalisering van het concept ? kunnen we voor de levenscy- cluskosten weer een (relatieve) daling verwachten; maximaal tot 227.000. Omdat er sprake is van een aanmerkelijke verbetering van het wooncomfort, kunnen we stellen dat het bouwen van (stads)woningen volgens het pas- siefhuisconcept in economische zin zeker een haalbare ontwikkeling is. Wat betreft het milieueffect levert het concept ook de nodige verbetering op. De EVR van het wonen in een stadswoning daalt in eerste instantie van 39 naar 35% (energiegebruik volgens het EPC-model) of van 43 naar 37% (energiegebruik volgens het PHP-model). Dit milieueffect is vergelijkbaar met het effect van het verlagen van de EPC van 1,3 naar 0,8. Daarbij werd een reductie van de EVR van 46 naar 41% gerealiseerd2. Bij een verdere ontwikkeling van het bouwen volgens het passiefhuisconcept zouden we zelfs een EVR van 32 of 35% kunnen bereiken. Maar wat moeten we doen, als we de milieubelasting van wonen nog ver- der willen terugdringen? Tabel 3 geeft duidelijk aan welke benaderingen veelbelovend zijn. Energiegebruik met zijn hoge EVR zal een aandachts- punt moeten blijven. Minder energie gebruiken, maar wel schonere (dat wil dus zeggen met lagere ecokosten) tegen een hogere prijs per eenheid leidt tot een lagere EVR. Maar zeker ook het verlagen van de ecokosten van het bouwen zelf zal ? opnieuw ? onder de aandacht gebracht moeten worden. Mede omdat de bouwkosten, als gevolg van alle energiebesparende maat- regelen, een steeds belangrijker onderdeel van de milieubelasting van het wonen worden. Leestip Meer informatie over het passiefhuisconcept vindt u in het boek Passiefhuizen in Nederland van Boonstra, Ch., Clocquet, R en Joosten, L. Deze uitgave is voor 34,95 (excl. verzendkosten) te bestellen via www.aeneas.nl. Kenmerken passiefhuis De isolatie van gevels, dak en begane grondvloer is veel hoger (Rc tussen 6,5 en 10 W/m2K in plaats van 3,5 tot 4 W/m2K). Extra aandacht wordt besteed aan de goede aansluiting van isolatiematerialen, zodat de thermische schil om de woning gegaran- deerd geen lekken heeft. Belangrijk is een zodanige detaillering, dat ook relatieve koudebruggen vermeden worden. Het concept vraagt om beter isolerende gevelko- zijnen met bijvoorbeeld drievoudige beglazing. Uitstekende luchtdichting is essenti- eel: qv10 = 0,15 dm3/s.m2 in plaats van de 0,625 dm3/s.m2 die men momenteel als niveau voor gebalanceerde ventilatie gewend is. De kern van de installatie van een passiefhuis bestaat uit een ventilatiesysteem met warmteterugwinning. In combinatie met de uitstekende isolatie en kierdichting zorgt dat systeem ervoor dat het warmteverlies zo beperkt is, dat slechts incidenteel (in de winter) aanvullende ruimteverwarming nodig is. Dat kan bijvoorbeeld met een kleine HR-ketel en radiatoren of door met een kleine luchtverwarmer extra warmte aan de ventilatielucht toe te voegen. De installatie wordt gecompleteerd met een energiezui- nig systeem voor warm tapwater, zoals een zonneboiler. Het zomercomfort in passiefhuizen wordt verkregen door het aanbrengen van zon- wering, voldoende spuiopeningen en inbraakveilige zomernachtventilatie. Met name deze zomernachtventilatie blijkt in combinatie met de hoge warmte-isolatie een ef- fectieve manier om zonder mechanische koeling ook 's zomers een comfortabel binnenklimaat te handhaven.