1 Warmtenetten als antwoord op verduurzaming woningvoorraad 14-03-2013 Veel gemeenten hebben zich in de afgelopen jaren verbonden aan vergaande energie-ambities, zoals klimaatneutraliteit in 2050 of een CO2-neutrale stad in 2035. De vraag is wat daarvan terecht komt in deze tijd van economische stagnatie. Voor het maken van grote stappen in het terugbrengen van de CO2- uitstoot, moet de focus vooral gericht zijn op de bestaande gebouwde omgeving. Wanneer de verwezenlijking van de ambities alleen aan de markt wordt overgelaten, zullen deze doelen waarschijnlijk niet worden behaald. De CO2-reductie komt dan naar verwachting uit op maximaal 20 tot 30 procent. Tekst Peter Heijboer, DWA Warmte vormt de grootste post in het energiegebruik van de bestaande gebouwde omgeving. Naast het terugdringen van de warmtebehoefte van gebouwen, is het noodzakelijk om collectief beschikbare duurzame warmte te benutten om de CO2-uitstoot terug te dringen. Reducties tot 80 procent zijn dan mogelijk. Het verduurzamen van de gebouwde omgeving is op veel manieren mogelijk. Er kunnen collectieve energiemaatregelen genomen worden die de energie-input verduurzamen, zoals stadsverwarming met restwarmte, maar er kan ook gekozen worden voor maatregelen op gebouwniveau, bijvoorbeeld schilisolatie, lokale effici?nte opwekkers of led-verlichting. In veel opvattingen zien we een vooringenomenheid om voor de ene ?f juist voor de andere Vergaande CO2-reductie met alleen besparingsmaatregelen is voor hoogbouw niet rendabel te krijgen. 2 route te kiezen. De nuchtere nuance ontbreekt nogal eens. De ervaring leert dat het niet zo zwart-wit is. Beide opties openhouden of een mix toepassen, leidt tot de beste resultaten. Niet verder dan energielabel B Voor nieuwbouwprojecten is de trend dat de warmtevraag aanzienlijk daalt. In de komende jaren zullen nieuwe woningen steeds energiezuiniger worden door betere schilisolatie, toepassing van driedubbel glas, verbetering van kierdichting en andere maatregelen. Een warmtevoorziening gebaseerd op collectieve warmtedistributienetten, is in de toekomst voor nieuwbouw minder interessant, zeker in wijken met een lage bebouwingsdichtheid. PassiefHuis-concepten met bijvoorbeeld individuele warmtepompen per woning zijn daar aantrekkelijker. Voor de bestaande bouw geldt dat vergaande ambities voor CO2- emissiereductie niet gehaald kunnen worden met alleen besparingsmaatregelen op gebouwniveau. Zeker als ook de economische component wordt meegewogen. Woningcorporaties gaan bijvoorbeeld in hun energieambities voor het bestaande woningbezit over het algemeen niet verder dan energielabel B. Besparingsmaatregelen die tot label B leiden, zijn nog redelijk goed terug te verdienen via huurverhoging. Voor hogere labels lopen corporaties aan tegen een forse onrendabele top, die niet meer te financieren is uit de besparingen op de gasrekening. Een dergelijke onrendabele top is alleen acceptabel bij de grondige herstructurering van wooncomplexen. De financi?le positie van veel corporaties staat momenteel onder druk. De investeringsbereidheid in grootschalige herstructureringsplannen lijkt de komende decennia niet aanwezig te zijn. Als de doelen voor vergaande CO2-reductie toch serieus genomen worden, moet er dus gezocht worden naar een goede balans aan maatregelen om tot kosteneffectieve en toekomstbestendige oplossingen te komen. Figuur 1. Verduurzaming van de gebouwde omgeving. 3 Energiemaatregelen doorrekenen Juist daar waar duurzame warmtebronnen zoals geothermie, industri?le restwarmte of op biomassa gestookte centrales beschikbaar zijn, liggen kansen voor het vergaand verduurzamen van de gebouwde omgeving. Belangrijk is om daarbij oog te hebben voor het woningtype, het bouwjaar en de bebouwingsdichtheid. Ook de mate waarin de woningen gerenoveerd gaan worden, is sterk bepalend. Om deze kansen inzichtelijk te maken, heeft DWA een rekentool ontwikkeld waarbij voor allerlei woningtypes pakketten met energiemaatregelen doorgerekend kunnen worden. Het model is gevuld met een database aan praktijkgetallen van vrijwel alle denkbare energiemaatregelen, waaronder spouwmuurvulling, micro-wkk, warmtepompen en stadsverwarming. Met het rekenmodel is een objectieve analyse op te zetten van routes die leiden tot een reductie van de CO2- emissie. Drie routes zijn in het model vergeleken. Hierbij is als doel gesteld dat de CO2- emissie op de warmtevraag met 80 procent gereduceerd moet worden. Route 1 De besparingsmaatregelen worden alleen op gebouwniveau toegepast, zoals betere gevelisolatie, driedubbel glas, een effici?nt ventilatiesysteem of een zonneboiler. Uitgangspunt bij route 1 is dat de woning grondig gerenoveerd wordt. Dus er is budget om de kozijnen te vervangen en de woning aan de buitenzijde een nieuwe uitstraling te geven. In de analyse zijn daarom alleen de meer-investeringen voor het nemen van de vergaande energiemaatregelen meegewogen. Route 2 Deze route is identiek aan route 1, maar nu is als uitgangspunt gekozen dat er de komende jaren alleen planmatig onderhoud aan de woning gedaan wordt. Budget voor bouwkundige verbeteringen is er dan niet. Route 3 Het nemen van besparingsmaatregelen wordt gecombineerd met het aansluiten op een groen warmtenet. Ook hierbij is verondersteld dat er alleen planmatig onderhoud aan de woning zal plaatsvinden. Tabel 1. Berekende interne rentevoet over investeringen per route naar 80 procent CO2-reductie. 4 Invloed van maatregelen Bij discussies over energiemaatregelen en stadsverwarmingsprojecten is veel spraakverwarring over de invloed van de te nemen energiemaatregelen op de woonlasten van de bewoners. Interpretatieverschillen over het Niet Meer Dan Anders-principe voor warmtetarieven en het doorvoeren van huurverhoging via het woningwaarderingsstelsel, maken alles erg ingewikkeld. Om de routes goed te kunnen vergelijken, is de interne rentevoet daarom berekend over de maatschappelijke kosten. Dit houdt in dat geraamd is wat de werkelijke investeringskosten zijn om alle energiemaatregelen aan te kopen en te implementeren, zonder op voorhand vast te leggen welke partij welke investering doet. Daarnaast is de exploitatiekostenbesparing berekend door de energie- en onderhoudskosten van de nieuwe situatie te vergelijken met de bestaande situatie. Ook nu weer zonder rekening te houden met wie het onderhoud doet en welke partij welk deel van deze besparing ontvangt. Deze manier van rekenen maakt duidelijk wat het de maatschappij financieel gezien oplevert wanneer een bepaalde route wordt ingeslagen. De vervolgstap is vanzelfsprekend dat vastgesteld moet gaan worden wat de bewoner, de corporatie en het energiebedrijf eraan mogen gaan verdienen. Uit het onderzoek van DWA kunnen de volgende conclusies worden getrokken: 1. Voor appartementen is 80 procent CO2-reductie alleen financieel haalbaar via de combinatie van besparingsmaatregelen en groene warmtenetten (route 3). Vergaande CO2- reductie via route 1 met alleen besparingsmaatregelen is voor hoogbouw niet rendabel te krijgen. 2. Route 1 (alleen besparen) is met name aantrekkelijk voor oude grondgebonden woningen, mits er grondige renovatieplannen zijn. 3. In gebieden waar groene warmte beschikbaar is, kan juist voor woningen waarvoor in de komende jaren geen grondige renovatie wordt verwacht, toch een fors deel van de CO2- uitstoot worden voorkomen. Corporatiebezit, en dan met name de bestaande hoogbouw, vormt daarbij het meest kansrijke segment. Uit het onderzoek blijkt alleen de CO2-emissiereductie op de warmtevraag. De elektriciteitsvraag kan namelijk vrij eenvoudig op economisch verantwoorde wijze verduurzaamd worden met zonnepanelen. Naast de wijze van financiering zijn de beschikbare dakoppervlakken dan belangrijke randvoorwaarden. Voor allerlei woningtypes kunnen pakketten met energiemaatregelen doorgerekend worden. Foto: Hans Pattis/Agentschap NL 5 Warmtenetten realiseren Warmtenetten kunnen dus een belangrijke rol spelen bij het verduurzamen van de bestaande gebouwde omgeving. Bij het van de grond te krijgen van warmtenetten spelen verschillende factoren een belangrijke rol. 1. Cre?ren van draagvlak Draagvlak onder de beoogde afnemers voor de aansluiting op een warmtenet is de belangrijkste succesfactor bij de uitrol van warmtenetten. De keuze voor warmtenetten betekent namelijk dat daarmee de energiestrategie voor de komende decennia is vastgelegd voor bepaalde wijken en buurten waar groene warmte aantrekkelijk is. Eigenaren van bestaande woningen en gebouwen kunnen niet worden gedwongen om zich aan te sluiten op warmtenetten. Ervaring wijst uit dat twee factoren cruciaal zijn voor het verkrijgen van draagvlak: Er moet bereidheid zijn om een open discussie te voeren, zonder vooringenomen standpunten. Het heeft geen zin aan te komen met een lijst met argumenten tegen stadsverwarming. Alleen de voordelen van warmtenetten benadrukken heeft evenmin zin. Belangrijk is een vertrouwensbasis tussen alle betrokken partijen. Een noodzakelijke voorwaarde daarvoor is transparantie. De business case, de voor- en nadelen van bepaalde keuzes en de belangen van partijen moeten voor alle belanghebbenden beschikbaar zijn. Pas dan kan de energie zich richten op het vinden van het gemeenschappelijke belang. Particuliere woningbezitters zijn een moeilijke groep vanwege de aanvullende complexiteit om hun vraag te bundelen. Ze zullen vooral vanuit economische afwegingen tot energiebesparing of aansluiting op stadsverwarming willen komen. Corporaties en particuliere woningbezitters hebben door het aansluiten op een warmtenet geen vrije keuze meer in energieleverancier. Dit vergroot de noodzaak voor een breed draagvlak bij dergelijke projecten. Dit draagvlak moet bereikt worden met de genoemde transparantie en een heldere communicatie over de voor- en nadelen van het project. Gebruik van lokaal opgewekte duurzame energie ontkoppelt de energielasten van de gekoppelde gas- en olieprijs. Dit kan vertaald worden naar het stabiel maken van de energielasten van bewoners. Daarnaast kan de mogelijkheid geboden worden voor particulieren of vastgoedeigenaren om medeaandeelhouder te worden. 2. Regierol gemeente en provincie Zonder een krachtige langetermijnvisie op provinciaal en gemeentelijk niveau, zal de benutting van restwarmte in de gebouwde omgeving niet op gang komen. De lokale overheid zal een politieke keuze moeten maken over de visie dat warmtenetten een belangrijke rol spelen in het terugdringen van de CO2-emissie in de gebouwde omgeving. In de nieuwe Europese richtlijn Energy Efficiency Directive (EED), die naar verwachting eind 2013 van kracht Schematische weergave van een warmtenet 6 wordt, is de verplichting opgenomen dat lokale overheden de uitvoering van potentieel haalbare projecten met restwarmtebenutting moeten bevorderen. Bij de uitrol van restwarmtebenutting op middel- of grootschalig niveau, zullen vele belanghebbenden betrokken moeten worden die allen vanuit andere gezichtspunten en belangen werken. Voor het welslagen is het daarom belangrijk dat ??n partij de regierol vervult. Voor de hand liggend is het dat de lokale overheid deze rol invult. Het doel is dan het vergroten van het draagvlak voor de restwarmteprojecten onder de belanghebbenden. Daarnaast is de regierol nodig om ervoor te zorgen dat de projecten daadwerkelijk tot stand komen. 3. Vernieuwende organisatievormen Door nieuwe samenwerkingsverbanden in warmteprojecten kunnen veel belemmeringen worden voorkomen. Het investeren in en beheren van warmtenetten moet bijvoorbeeld ondergebracht worden bij partijen die ervaring hebben met langetermijninvesteringen in infrastructuur. Dit kunnen bijvoorbeeld de bestaande netbeheerders voor gas en elektriciteit zijn. Stedin en Alliander zijn inmiddels in onder meer Rotterdam en Nijmegen betrokken bij warmteprojecten. Daarnaast kan de provincie op regionaal of Europees niveau een financieringsconstructie opzetten, waarmee met laagrentende leningen gewerkt kan worden. Gemeenten en corporaties kunnen met het organiseren van waarborgen op voldoende warmteafzet, de risico's bij investeringen in warmteprojecten verkleinen en hiermee de rendementseisen van energie-exploitanten omlaag brengen. De rol van corporaties beperkt zich dan met name tot de garantie van voldoende warmteafzet door in hun beleid niet meer uit te gaan van ketelvervanging, maar van het aansluiten op warmtenetten. Samengevat kunnen gemeenten die duurzame warmtebronnen binnen hun gemeentegrenzen bezitten, veel bereiken met de uitrol van warmtenetten in de bestaande bouw.