DuurzaamheiD zuiDas VITRINE doRIaNNkRaNsbERg is het duurzaam aan de top? 9 Vitrine Vitrine is het duurzaam aan de top? ir. endre Tim?r voorlopige titel van internationale `brainport'. aanvankelijk lag de nadruk op kantoren en researchinstellingen, maar de afgelopen jaren kwam amsterdam tot het besef dat de Zuidas ook een woonwijk moest worden, compleet met voorzieningen, winkels, scholen, artistieke uitingen, recreatie en uitgaansmogelijkheden. dit om te voorko- men dat het een monomane kantorenwijk wordt, die `s avonds en in het weekend een dooie boel is. Van de drie miljoen vierkante meter vloerop- pervlak in de Zuidas is daarom een derde bestemd voor wonen en voor- zieningen. In 2030 moet het gebied min of meer klaar zijn. Ver-van-mijn-bedshow BouwIQ-lezers zijn waarschijnlijk bekend met het begrip duurzaamheid. de gemeentelijke beleidsmakers in amsterdam ook, maar op `de werkvloer' wilde het in eerste instantie niet echt landen. Voor vastgoedontwikkelaars, stedenbouwkundigen en projectmanagers bleef het een ver-van-mijn-bed- show. de gemeente haalde uiteindelijk arup-adviseur Malcolm smith uit Londen hierheen om er een nieuwe draai aan te geven. Hij gooide alle pa- ginavullende duurzaamheidsdefinities overboord en verving die door drie vragen, die de betrokkenen zichzelf voortdurend moesten stellen: 1 Is dit een manier van ontwikkelen en bouwen die we generaties kunnen volhouden? 2 Maken we een gebouw of plek waar mensen graag naartoe komen en willen blijven? 3 Is dit plan of dit gebouw straks in staat om veranderingen op te ne- men? Milieutechnisch weinig indrukwekkende vragen, maar ze appelleren bij veel ontwikkelpartners wel op het gezonde verstand en gevoel. Het voor- Het bouwen van ??n duurzaam, aanpasbaar gebouw is even interessant als moeilijk. Er beweegt zich rond dat thema dan ook een hele branche van adviseurs, beleidsmakers, architecten, ontwikkelaars en installateurs. op het moment is de heilige graal het ontwerpen van een energieneutrale wo- ning of kantoor. daar gaat enorm veel belangstelling naar uit, maar is dat wel helemaal terecht? de befaamde architect sir Norman Foster zegt daarover: "Merely building a zero energy building is not the answer. seventy percent of our energy consumption is influenced by the way that our cities and infrastructure work together". Hoe hij dat percentage heeft berekend is niet duidelijk, maar hij heeft wel een punt. Het grootste deel van onze ener- gieconsumptie hangt samen met maatschappelijke systemen waar onze levensstijl van afhankelijk is: de ge?ndustrialiseerde landbouw, fabrieken in China en logistieke centra in de Randstad, winkelcentra, kantoorlocaties, snelwegen, tweede auto's en luchthavens. In dat licht begint de prestatie van een paar nulenergiewoningen of kantoren wel wat te verbleken. daar- om loont het zich om nu en op een hoger schaalniveau naar duurzaam bouwen te kijken. Maar als ??n duurzaam, aanpasbaar gebouw al zo'n uitdaging is, wat halen we ons dan op de hals op dat hogere schaalniveau? Laten we de amsterdamse Zuidas daarvoor als case nemen. Profiel de Zuidas is het nieuwe kennis- en zakencentrum van amsterdam, en op dit moment het stedenbouwkundig paradepaardje van de stad. Het ligt op een strategische plek bovenop knooppunten van wegen en openbaar ver- voer, vlakbij schiphol en het centrum van amsterdam. In het gebied ligt het grootste congrescentrum van Europa, ??n van de grootste universiteiten van Nederland, en het VU medisch centrum. daarnaast trokken er al ruim 400 nieuwe internationale bedrijven naartoe, vaak met hun hoofdkantoor en digitale datacentra. deze situatie verleende de Zuidas intussen al de Terwijl miljoenen vierkante meters kantoren leegstaan, bouwt de Amsterdamse Zuidas optimistisch door aan een nationale toplocatie voor kantoren, wetenschap, leisure en wonen. Dit Manhattan aan de A10 verbruikt straks net zo veel elektriciteit als de stad Groningen. Toch wil de Zuidas tot de Europese top 10 van duurzame stedelijke centra behoren. Hoe zit dat? is het duurzaam aan de top? 10 Vitrine deel is ook dat duurzaamheid niet blijft steken in complexe definities en metersdikke checklists, waar de meeste mensen vooral glazig van gaan kijken. In elk geval kwam duurzaam ontwikkelen aan de Zuidas sindsdien wel meer tot leven. ecodorp Het volgende probleem van de Zuidas was de ondankbare taak waar men tegenop moest boksen. Want waar gaan onze milieuharten het meest van kloppen? Inderdaad, het kleinschalige ecodorp in het groene landschap, met zijn vriendelijke houtskelethuizen met leem aangesmeerde muren, zonnecollectoren en vogels op het dak, hoogstamfruitbomen, compost- hopen in de tuin en kikkers in de sloot. Iets dat voor de Zuidas onhaalbaar is, want de totaalaanblik zal er toch een zijn van hoge en dicht op elkaar staande gebouwen, verkeersinfrastructuur en veel mensen bij elkaar. de vergelijking tussen een ecodorp en de Zuidas is welbeschouwd een oneerlijke, maar desalniettemin heeft de Zuidas een drietal troefkaarten op duurzaamheidsgebied in handen die tot nadenken stemmen. We laten ze hieronder kort de revue passeren. Planologisch duurzaam stedenbouwkundige, ruimtelijke, of planologische duurzaamheid betreft een thema dat steeds weer wordt vergeten en opnieuw uitgevonden. Het belang ervan laat zich illustreren aan de hand van talloze voorbeelden van problemen in buitenwijken, groeikernen en dorpen. of ze nu `duurzaam gebouwd' zijn of niet, vaak lijden deze locaties onder een structureel ge- brek aan alles. Jongeren vervelen zich rot en er zijn geen winkels of banen, hoogwaardig openbaar vervoer, uitgaansmogelijkheden, zorginstellingen, scholen en voorzieningen. daardoor moet elk huishouden over twee auto's beschikken om ergens te komen. Het drukke verkeer zorgt voor onveilige wegen, waardoor kinderen overal met de auto naartoe worden gebracht en gehaald. Zodra kinderen het huis uit zijn, proberen senioren met geld alsnog een goede woning in de stad te vinden, dichtbij familie, fysiothera- peut of grand caf?. op een vergelijkbare manier geldt dat ook voor vrijwel alle kantorenlocaties: daar wil je in het weekend absoluut niet zijn. de Zuidas probeert niet in die valkuil te trappen en wil juist een complete stad cre?ren met op loopafstand een compleet spectrum aan woonmilieus en voorzieningen, werk en scholing, cultuur en ontspanning, natuur en stede- lijkheid. de uitgangspositie om dat te realiseren is gunstig: de Zuidas trekt het topsegment van bedrijven aan. door de aanwezig- heid van internationale ondernemingen, expats, het RaI congrescen- trum, de campus van de Vrije Universiteit, en het VU medisch centrum Duurzaam op welke schaal? bij duurzaam bouwen hebben we de neiging om de `groene en aaibare' voorbeel- den als maatstaf te nemen. denk aan de grote aandacht voor nulenergiewoningen, klimaatneutrale wijkjes, kantoorgebouwen en ecodorpen. Het is dan gemakkelijk te vergeten dat deze ecovoorbeelden niet konden bestaan zonder industri?le centra, zoals Europoort en schiphol, intensieve landbouw, logistieke centra, hoogovens, bos- en mijnbouw, raffinaderijen en chemische industrie. Het streven naar een duur- zaam functioneren van deze industri?le centra, hoe beperkt die duurzaamheid voor- lopig ook moge zijn, is daarom wellicht interessanter dan de voortdurende focus op de leuke schone voorbeeldprojecten op het platteland. de Zuidas is in zekere zin ook zo'n `industrieel centrum', vanwege de hoge concen- tratie aan banken, kantoren, kennisinstellingen, ict-datacenters en internetknoop- punten, handelsmaatschappijen en vervoersknooppunten. die functies vragen veel energie. Volgens een prognose zal de Zuidas rond 2030 op zijn paar vierkante kilo- meter net zo veel elektriciteit verbruiken als de hele stad groningen. op het eerste gezicht een schokkende constatering. Maar het komt in een ander perspectief te staan als we ons realiseren dat talloze bedrijven, organisaties en mensen daar in Nederland en daarbuiten gebruik van maken. Insectenhotel de stedelijke Zuidas kan geen weelderig groene ecozone worden. Toch zijn zelfs hier verrassende dingen mogelijk. sinds kort is het amsterdam- se aanbod aan hotels uitgebreid met een insectenhotel naast een moes- tuin in het Zuidas-gebied. Het ziet eruit als een klein houten chalet op palen, met nesten, hangholtes en slaapkistjes voor vogels, bijen, vlinders, vleermuizen en hommels. daar kunnen zij veilig de nacht doorbrengen. doRIaNNkRaNsbERg is het duurzaam aan de top? 11 Vitrine kan een metropolitane atmosfeer ontstaan; de bedoeling is dat straks aan de Zuidas ook veel wordt gewoond. daardoor ontstaat er `s avonds levendigheid en trekken kleinschalige dagelijkse voorzieningen het gebied in, zoals winkels, kinderopvang, scholen, sportcentra en horeca. Voor wie dat niet genoeg is, ligt het centrum van amsterdam een paar tramhaltes verderop; de hoge bebouwingsdichtheid geeft het gebied een stenig uiterlijk, waar de leefbaarheid onder kan lijden. aan de andere kant zit er in zo'n gebied een hoop geld (grond- en belastinginkomsten) waardoor het financieel haalbaar is om fraaie daktuinen en parken aan te leggen, en deze ook goed te onderhouden; de intensieve mix van werk en wonen op een klein grondgebied maakt het in principe mogelijk om lopend zaken te doen, een borrel te drin- ken, een kind op te halen, naar de sportschool te gaan en naar huis te wandelen. Maar natuurlijk is er ook veel ander verkeer. door de compacte mix van functies (en inkomsten) zijn er ook middelen om een en ander onder het maaiveld onder te brengen. In de plannen gaan de sporen en de a10 ter hoogte van Zuidas ondergronds. dan resteren bovengronds alleen geluiden van volle terrassen, een frisse bries, vogels en straatartiesten, terwijl je op een van de belangrijkste knooppunten van het land staat. als vervoersknooppunt is de Zuidas waarschijnlijk uniek. Nergens in Europa staat men van de aan- komsthal op de luchthaven binnen een paar minu- ten in de lobby van het kantoor. Het is de bedoe- ling dat hier vanaf 2024 ook hogesnelheidstreinen naar berlijn en Parijs vertrekken. daarnaast ligt de Zuidas in een fijnmazig netwerk van landelijke oV-verbindingen. station amsterdam Zuid wordt qua belangrijkheid gelijkwaardig aan amsterdam Centraal nu. Klimaatneutraal Vanaf het begin was energie een hoofdthema voor de Zuidas. sindsdien worden de gebouwen zo ontworpen dat zij tientallen procenten minder energie verbruiken dan wettelijk voorgeschreven, ondanks de hoge comfort- eisen die aan kantoren in het topsegment worden gesteld. de komende ja- ren wil de Zuidas die besparing verder opvoeren tot tenminste 60 procent, en op de langere termijn moet het mogelijk zijn de gebouwen qua verwar- ming en koeling helemaal klimaatneutraal te maken. de vraag is echter steeds indringender of gebouwen dat op eigen houtje moeten proberen te realiseren. Zoals tegenwoordig al haast gebruikelijk liggen ook onder de Zuidas talrijke warmte-koudeopslagsystemen (wko) in de grond. bij energie- intensieve gebouwen is echter zo veel koudeopslag in de bodem noodzake- lijk, dat het niet meer binnen de eigen rooilijnen kan worden opgelost. Nu al zijn er gebouwen aan de Zuidas met een koudeopslag onder de kavels van toekomstige buren. de prognose is dat de totale koelvraag blijft toenemen, en er is simpelweg niet genoeg ruimte in de grond. dan hebben we nog niet eens in beschouwing genomen dat de meeste wko- systemen ondermaats functioneren, waardoor warm- tepompen overuren moeten draaien om een gebouw alsnog koel te houden. Het NRC Handelsblad schreef daarover op 2 augustus 2011 een tamelijk ontnuch- terend artikel. Zuidas troefkaarten duurzaamheid Planologisch duurzaam Collectieve hightech energieoplossingen slimme en aanpasbare gebouwen doRIaNNkRaNsbERg is het duurzaam aan de top? 12 Vitrine Kritiek Het boeiendste issue aan de Zuidas is waarschijnlijk het bouwen zelf. Zuidas zit nog maar op een kwart van zijn geplande bouwprogramma. In totaal wordt zo'n drie miljoen vierkante meter aan nieuw vastgoed en wo- ningen gerealiseerd. alleen al in amsterdam staat ruim ??n miljoen vier- kante meter kantoorruimte leeg, dus hoe duurzaam is het bijbouwen dan eigenlijk? Zuidas-directeur klaas de boer merkt daarover op: "die vraag wordt ons vaak gesteld, maar de situatie aan de Zuidas is tamelijk uniek in kantorenland. Hier wordt alleen gebouwd voor het absolute topsegment van bedrijven, met de hoogste huren van Nederland. deze bedrijven willen ook alleen maar hier zitten, en niet in een al of niet gerenoveerd pand in amsterdam sloterdijk." dat klinkt aannemelijk, maar dan is er nog een tweede probleem over. Uit bouwputten verrezen afgelopen decennia imponerende kantoren, maar na 15 jaar voldoen ze niet meer aan de huidige wensen en moeten ze worden gesloopt. Veel nieuwbouw van vandaag ondergaat straks waarschijnlijk hetzelfde lot en in vastgoedkringen is dat nog steeds een geaccepteerde gang van zaken. door dit soort grappen is de bouw een van de meest milieubelastende bedrijfstakken, met een groot verbruik van grondstoffen en jaarlijks twintig miljard kilo afval. We kunnen gemakkelijk inzien dat de Collectieve systemen de populaire energieaanpak van een individuele wko onder het eigen ge- bouw loopt bij de Zuidas dus tegen zijn grenzen op. Collectieve systemen en afspraken worden onvermijdelijk. Het tekent de tijdgeest dat de meeste gebouweigenaren aan de Zuidas daar eigenlijk niet aan willen. Toch is de inschatting dat het wel langzaam die kant op zal gaan. om te beginnen wordt door ambtenaren gewerkt aan een soort `ondergronds bestem- mingsplan' voor koudereservoirs, met een eerlijke verdeling van de ruimte en genoeg connectivity voor nieuwe buren om daarop in te pluggen. daar- naast wordt veel verwacht van collectieve districtkoeling. In 2007 bouwde Nuon een 60 megawatt grote koudefabriek aan de oever van de Nieuwe Meer, vlak aan de rand van de Zuidas. Uit het meer wordt van grote diepte koud water naar de fabriek gepompt en daar via een koudenet gedistribu- eerd. deze deep lake koeling was toen de eerste in Nederland en hij be- spaart 70 procent op de Co2-uitstoot ten opzichte van traditionele aircon- ditioning. Een prachtig systeem, maar het is alleen technisch en financieel haalbaar in een zeer compact stedelijk gebied. Met de forse elektriciteitsvraag van de Zuidas is het vrijwel onmogelijk op eigen grondgebied klimaatneutraal te kunnen worden. kleine locaties in het land redden het soms nog wel door windturbines te plaatsen, maar de aan- vliegroutes van schiphol maken dat hier onmogelijk. op langere termijn is de hoop gevestigd op steeds nieuwere generaties zonnepanelen, waarmee de Zuidas tenminste een deel van zijn energie kan opwekken. de eerste teke- nen zijn bemoedigend. NextEnergy, een platform van jonge professionals, nam in 2010 het initiatief om binnen een paar jaar 3.000 PV-panelen aan de Zuidas te plaatsen. Het is een initiatief door en voor bedrijven, zonder dat de gemeente daar achteraan zit met regels, eisen of subsidies. VU Campus Het zuidwestelijk deel van de Zuidas wordt gedomineerd door het VU medisch centrum en de Vrije Universiteit. onder de naam VU Campus wordt gewerkt aan plannen voor 500.000 m2 sloop/nieuwbouw binnen het bestaande grondgebied. de atmosfeer moet smart, inviting, inspiring worden: je moet van de plek kunnen houden. belangrijk element daarin is het cre?ren van een centraal plein als collectieve `huiskamer' waar je kunt ontspannen, ontmoeten, eten, feesten, studeren, winkelen en gebruikma- ken van voorzieningen. de nieuwe gebouwen eromheen worden geen ongenaakbare kolossen, maar zijn menselijk van maat en karakter. duur- zaamheid is voor VU Campus een belangrijke voorwaarde, bijvoorbeeld: de gebouwen zijn flexibel ontworpen, als kameleons: binnen een standaard plattegrond zijn tal van indelingen, bestemmingen, aanpas- singen en uiterlijke variaties mogelijk; Er wordt groot ingezet op de komst van elektrische auto's, met op- laadpunten in de parkeergarages; daken en gevels worden geschikt gemaakt voor massale toepassing van zonnepanelen; Veel daken zullen als daktuin of groen dak worden uitgevoerd; Energiezuinige bouwtechnieken zijn vanzelfsprekend, met koudeop- slag in de bodem en technieken om kleinschalig stroom op te wekken of te bufferen. Sint Nicolaaslyceum Eind 2010 startte aan de Zuidas de nieuwbouw van het sint Nicolaasly- ceum voor ruim duizend leerlingen. de nieuwbouw richt zich op drie thema's: sport, wetenschap en cultuur. Het lyceum krijgt naast klasloka- len dan ook twee theaterzalen, een restaurant en meerdere sportzalen. daarmee draagt het ook bij aan het voorzieningenniveau van de buurt. duurzaamheid speelt een belangrijke rol bij het ontwerp. Het gebouw is flexibel door een kolommenstructuur met verplaatsbare binnenwanden. door de combinatie van energieopslag in de bodem, zonwering en wa- tergedragen betonkernactivering, komt het energieverbruik 20 procent lager uit dan de wettelijke norm. spannend zijn ook het experimentendak en de proeftuin, waar milieuthema's zichtbaar gemaakt kunnen worden. is het duurzaam aan de top? 13 Vitrine `normale' invalshoek van duurzaam bouwen, waarin we vooral letten op materiaalgebruik en energiebesparing, hier weinig zinvol is omdat het voortijdig slopen van gebouwen altijd onduurzaam is, of het nu milieube- wust gebouwd is of niet. Lenig bouwen die boodschap begint langzaam aan te komen bij de Zuidas. Men verlegt de aandacht daarom naar innovatieve bouwsystemen, met gebouwen die zo `lenig' zijn dat zij in de loop der jaren verschillende functies kunnen vervullen. kantoren moeten relatief eenvoudig een make-over kunnen doormaken naar woningen of scholen, en woningen op hun beurt naar horeca, yogacentra of winkels. Zulke aanpasbare gebouwen maken gebruik van een grofmazig bouwskelet, waarbij leidingen en installatietechniek in holle vloeren en wan- den worden verwerkt, zodat plattegronden later gemakkelijk te veranderen zijn. bovendien moeten de belangrijkste bouwelementen prefab en demon- tabel geproduceerd zijn, waardoor veel minder bouwafval vrijkomt en de mi- lieubelasting van de bouw met ruim 50 procent kan verminderen. de Zuidas wil daarin een voortrekkersrol innemen. als schot voor de boeg heeft men daarom bepaald dat de plafondhoogte in gebouwen tenminste 3,3 m moet zijn: een elementaire voorwaarde voor veranderbare gebouwen. rug rechthouden "Is this financial crisis going to be the end of green, or is green going to be how we end this financial crisis?", kopte een artikel in de New York Times. de bouwcrisis is nog overal voelbaar, vooral bij kantoren, en het gevaar loert om ambities te temperen, zelfs aan de Zuidas. Marlon Huysmans, directeur sustainability bij projectontwikkelaar oVg, is echter van mening dat de overheid haar rug recht moet houden: "de Zuidas is een absolute toplocatie voor kantoren. Het is de enige plek in Nederland waar je volledig over the top kunt gaan met duurzaamheid, en dat moeten we ook doen." Een mooie gedachte om mee te eindigen. Het wordt misschien dus toch nog duurzaam aan de top. Duurzaamste kantoor van Amsterdam Medio 2014 betrekken deloitte en akd een nieuw kantoor aan de Zuidas met een vloeroppervlak van 40.000 m2 en ruimte voor 1.800 medewerkers. Het wordt in zijn soort het meest duurzame kantoor van amsterdam, bekroond met een bREEaM Excellent label. Een paar highlights: aanpasbaar gebouw met vrije vloerindeling; het kan ooit zonder sloop omgezet worden in een school; Vegetatiedak en groene inpassing in de lokale ecologische struc- tuur; groot atrium op het noorden als buffer voor warmte, koude en ventilatie; Energieopslag in de bodem, met energiezuinige installaties en bemetering op elke verdieping; daglicht komt diep het gebouw in, zonder verhoogde risico's op oververhitting; opvang van regenwater. dat leidt onder meer tot 25 procent minder energieverbruik dan de norm, terwijl het comfort aan de hoogste eisen voldoet. de nieuwe huurders kwamen met een interessant argument om zo'n flexibel en duurzaam kantoor te bouwen: "onze nieuwe werknemers zijn van de generatie Y. Ze zijn opgegroeid met de vanzelfsprekendheid van mobiel werken, duurzaamheid en social networks. kantoren van de toekomst moeten dat allemaal bieden om the search for global talent bij te kunnen benen." YoURCaPTaINLUCHTFoTogRaFIE