vijf verbeterpunten voor de stroomversnelling26 nr 4 2013 vijf verbeterpunten voor de stroomversnelling Zoals bekend hebben de bazen van vier grote bouwbedrijven (Volker Wessels, BAM, Ballast Nedam en Dura Vermeer) en die van zes grote woningcorporaties (Portaal, Lefier, Woonwaard, Stadlander, Tiwos en Wonen Limburg) hun handtekening gezet onder de Stroomversnelling. Daarin worden tot 2020 111.000 huurwoningen zodanig fors gereno veerd, dat daarna de energiemeter op nul blijft staan. Het gaat om een combinatie van hoogwaardige isolatie, slimme installaties en de inzet van lokale duurzame energie. Huurders betalen niet langer hun energielasten aan het nutsbedrijf, maar aan de corporatie. De corporaties investeren dat geld op hun beurt in renovatie, en de bouwers leveren duurzaam gerenoveerde woningen per saldo zonder energielasten. Huurders van energetisch soms relatief slechte woningen met een hoge energiereke De bedoelingen van de deal die de stroomversnelling heet, zijn goed. Het gaat om het reduceren van de co2 -uitstoot, het verminde- ren van het verbruik van fossiele brandstoffen en het verbeteren van het woon- comfort. en dat alles binnen acceptabele grenzen van betaalbaarheid. als het goed is, worden de kosten van de energie-investeringen in de woningvoorraad grotendeels gecompenseerd door een sterke daling van de energie- uitgaven via de huurders. een aantal kritische opmer- kingen kunnen echter worden geplaatst bij de deal. tekst hugo priemus, otb, technische universiteit delft foto's tu delft vijf verbeterpunten voor de stroomversnelling nr 4 2013 27 ning, krijgen zo een comfortabele en duurzame woning tegen ongeveer dezelfde totale woonlasten. Corporaties investeren de nieuwe geld stroom in de waarde van hun vastgoed en de leefbaarheid van wijken, zonder overheidssubsidies. De deal levert dus een bijdrage aan klimaat en energiedoelen en levert veel bouwwerkgelegenheid op. De verrekening van de energiekosten met de huurder realiseert de corporatie in de vorm van servicekosten. De deal richt zich primair op grote aantallen, in serie gebouwde woningen uit de jaren vijftig, zestig en zeventig. Een nieuwsbrief van de rijksoverheid meldt erover: "Door het bouwproces te industrialiseren kunnen de kosten omlaag". DRIE FASEN Voor uitvoering van de Stroomversnelling zijn drie fasen gepland: Fase 1, prototyping: 1000 woningen, september 2013 tot en met december 2014; Fase 2, industrialisatie: 10.000 woningen, januari 2015 tot en met december 2016; en Fase 3, opschaling: 100.000 woningen, januari 2017 tot en met 2020. De deal is tot stand gekomen in het kader van het innovatieprogramma Energiesprong, gefinancierd door het ministerie van BZK. Platform31 voert het programma in opdracht van dit ministerie uit. Energiesprong wil alle partijen in de gebouwde omgeving in beweging zetten om inno vatief het energiegebruik te reduceren. Dat moet leiden tot een sprong naar grootschalige toepassing van duurzame energie en een forse reductie van het verbruik van fossiele brandstoffen, aldus het Rijk. Maar bij de ambities van de Stroomversnelling kunnen enkele kritische opmerkingen worden geplaatst. Niet om het programma af te schieten, maar met het oog op het aanpassen en effectiever maken van het programma. 1. rolverDeling tussen partijen Een eerste kanttekening betreft de rolverdeling waar de Stroomversnel ling van uitgaat. De gebruikelijke verdeling van verantwoordelijkheden is die zoals weergegeven in figuur 1. Deze klassieke verdeling laat een woondienstenmarkt zien tussen corporatie en huurder, een renovatie markt tussen corporatie en uitvoerend bouwbedrijf/installateur, en een energiemarkt tussen bewoner en nutsbedrijf. In de Stroomversnelling wordt de structuur ge?ntroduceerd zoals in figuur 2. BEWONERSGEDRAG Energiekosten worden niet alleen bepaald door technische specificaties van de warmteisolatie, maar ook door het gedrag van de huurders. De hoogte van de energiekosten wordt ? gegeven de woningkenmerken, het verwarmingssysteem en het ventilatiesysteem ? bepaald door de huurders (GuerraSantin & Itard, 2010). Of een woning energienotaloos is, hangt niet zozeer af van technische factoren, maar vooral van de huishoudenssamenstelling en het gedrag van bewoners (tabel 1 en 2). Uit onderzoek van Majcen, et al, (2013a; 2013b) blijkt dat het theoreti sche energiegebruik (voortkomend uit een energielabel) en het feitelijke energiegebruik (voortkomend uit metingen), vooral aan de boven en onderzijde van het prestatiespectrum fors van elkaar afwijken. CORPORATIES IN DE KNEL Hertz (1996) heeft jaren geleden de milieuprestaties van duurzame bouwprojecten gemeten en constateerde dat deze prestaties veel slechter waren dan de ambities van ontwerper en ontwikkelaar. Bewo ners zetten ramen open, maken ventilatieroosters niet schoon en schaf fen airconditioninginstallaties aan, waardoor het energiegebruik niet daalt maar toeneemt. Bewoners gebruiken stroom via domotica, het uitvoerend bouwbedrijf/ installateur uitvoerend bouwbedrijf/ installateur huurder huurder nutsbedrijf nutsbedrijf woningcorporatie woningcorporatie renovatie renovatie markt renovatie kosten renovatie renovatie kosten woondiensten woondienstenmarkt huur + servicekosten woondiensten huur + servicekosten energiekosten energiemarkt energie energie energie kosten Tabel 1 Gemiddeld gasverbruik van huishoudens naar woningtype Woningtype gemiddeld m3 per jaar kosten per maand () Flat 900 67 Tussenwoning 1350 92 Hoekhuis 1590 105 Tweeondereenkap 1670 110 Vrijstaand huis 2220 140 totaal gemiddeld 1440 97 Bron: Budget Handboek 2013: 53, NIBUD, Utrecht, 2013 Tabel 2 Gemiddeld stroomverbruik van huishoudens naar omvang huishouden aantal inwonende personen gemiddeld kWh-verbruik per jaar kosten per maand () 1 2010 30 2 3360 56 3 4120 71 4 4580 79 5 5450 96 6 5790 102 totaal gemiddeld 3340 56 Bron: Budget Handboek 2013: 54, NIBUD, Utrecht, 2013 Figuur 1 Figuur 2 vijf verbeterpunten voor de stroomversnelling28 nr 4 2013 opladen van iPhones, iPads, laptops en computers en straks meer en meer door het opladen van elektrische fietsen en auto's. Woningcorpo raties die de energienota van nutsbedrijven betalen, komen knel te zitten tussen huurder en nutsbedrijf, respectievelijk tussen bouwbedrijf en nutsbedrijf, en lopen potentieel zeer grote risico's. Het is de vraag of op basis van het Besluit Beheer Sociale Huursector (BBSH) of straks de herziene Woningwet, het betalen van energie namens de huurders wel als een kerntaak van corporaties mag worden beschouwd. Bouw bedrijven zullen beweren dat zij de gevraagde bouwkundige specifica ties hebben geleverd, terwijl huurders zullen betogen dat de hogere energierekening het gevolg is van een ontoereikende bouwkwaliteit en/ of gebreken bij het woningbeheer door de corporatie. Voor juristen doemt hier een lucratieve arena op van conflicten en geschillen: als de becijferde besparing van energiekosten niet wordt gerealiseerd, wie is dan de schuldige? 2. amBitieniveau kosteneffectief? Een tweede punt van kritiek heeft betrekking op het extreem hoge ambitieniveau in de Stroomversnelling: energiegebruik = nul. Voor zover niet of nauwelijks duurzame energie wordt ingezet, zal dit doel alleen (op papier) kunnen worden gerealiseerd door steeds verder oplopende bouw en installatiekosten. Gedacht wordt aan een investering van gemiddeld 60.000 euro per woning. Maar het is de vraag of de margi nale investering opweegt tegen de marginale energiereductie. De eisen die aan bewonersgedrag worden gesteld, worden steeds strenger naar mate het ambitieniveau hoger is. Hasselaar (2006) laat zien dat er grote gezondheidsproblemen bij bewoners kunnen ontstaan, als binnenlucht wordt hergebruikt en de ventilatie niet zorgvuldig wordt ingeregeld. Er treden reboundeffecten op doordat de bewoners thuis in zomerkleding lopen (ook als het winter is), meer elektrische apparaten inzetten en (waar mogelijk) de ramen vaker openzetten. Het is zeer de vraag of de nagestreefde energieinvesteringen uiteindelijk wel kosteneffectief zijn. 3. te Weinig focus op Duurzame energie De derde kritieke noot gaat over de grote nadruk op de besparing van fossiele energie. Lokale duurzame energie wordt wel genoemd, maar lijkt weinig nadruk te krijgen. Juist een Energiesprong of een Stroom versnelling zou primair gericht moeten zijn op de energietransitie naar duurzame energie, inclusief smart grids, die vraag naar en aanbod van energie in balans brengen. Hoe meer elektrische fietsen en auto's in of om de woning energie opladen, des te essenti?ler is een smart grid. De Stroomversnelling komt in overwegende mate uit de koker van rela tief grote uitvoerende bouwbedrijven die van grote series houden, van bouwkundige ingrepen en die weinig expertise hebben op het terrein van zonnepanelen, windenergie, geothermie en smart grids. De nadruk op industrialisatie en seriegrootte weerspiegelt de wijze waarop de meeste woningcomplexen tot stand zijn gekomen: door systeembouw, grote series, arbeidsbesparing op de bouw en vergaande standaardisa tie (Van Elk & Priemus, 1970; Thijssen, 1990). Deze aanpak heeft tot grote bouwtechnische en bouwfysische problemen geleid: lekkages, condens, geluidshinder en tocht. De problemen waartoe de arbeidsbe sparende bouw in de jaren 19501970 heeft geleid, moeten niet worden binnengehaald door een soortgelijke aanpak van een renovatie. Delen van de naoorlogse woningcomplexen zijn al gerenoveerd of geeno veerd. In menig geval is de energiebesparing al fors verbeterd. Als renovatieinvesteringen nodig zijn en als een verhoging van huren en/of servicekosten dreigt, is van tevoren, volgens de huidige regelge ving, de instemming nodig van ten minste 70 procent van de huurders. Minister Blok is over deze regelgeving niet enthousiast, maar hij kan zich niet aan deze regel onttrekken. Alleen al deze (zinvolle) spelregel indiceert een kleinschalige, gedifferentieerde aanpak. In deze sector kunnen vooral kleine bouwbedrijven, kleine installateurs, kleine consor tia en zzp'ers een concurrerende en creatieve bijdrage leveren. 4. zonnepanelen: verscHillenDe BesluitvormingsmoDellen Een vierde kanttekening is dat ingrepen om de energieisolatie te verbeteren, een ander besluitvormingsmodel vragen dan het plaatsen van zonnepanelen op het dak van een flatgebouw. Woningcorporaties kunnen in zonnepanelen investeren en de huurders een bedrag in rekening brengen ter hoogte van de uitgespaarde energiekosten. Maar huurders kunnen ook een co?peratie vormen en zelf zonnepane Het is de vraag of het betalen van energie namens de huurders wel als kerntaak van corporaties mag worden beschouwd Juist een Energiesprong of een Stroomversnelling zou primair gericht moeten zijn op de energietransitie naar duurzame energie vijf verbeterpunten voor de stroomversnelling nr 4 2013 29 len laten aanbrengen: zij betalen zelf voor de investeringen en profite ren van de financi?le voordelen. Nu de terugverdientijd thans zeven ? acht jaar is, kan dit als een business case worden beschouwd. Bij steeds meer woningcomplexen is het collectief beheer in handen van een Vereniging van Eigenaren (al of niet met een corporatie als lid). Ook VvE's kunnen initiatieven nemen om zonnepanelen op het dak te plaatsen. In vele opzichten ? bouwkundige variatie, variatie in bewonersgedrag en variatie in institutionele aanpak ? is een kleinschalige, gedifferentieerde en procesmatige aanpak ge?ndiceerd die niet in het teken staat van seriegrootte, opschaling en industrialisatie. In alle gevallen blijft de relatie tussen bewoners en nutsbedrijf intact en zal de nadruk liggen op een toenemende energiereductie, niet op een permanente energienota = nul. 5. portemonnee van De HuurDers Een laatste punt van kritiek betreft de portemonnee van de huurders. Linksom (energienota) of rechtsom (servicekosten) is het altijd de huur der die de rekening van de renovatie betaalt. Op dit moment is de deal tussen Aedes en het kabinet van kracht, waarbij de komende jaren de verhuurdersheffing zal oplopen tot 1,7 miljard euro per jaar en geheel of grotendeels zal worden afgewenteld op de huurders. Zij betalen de rekening via extra huurverhogingen. Daar zouden dan de kosten van de ingrepen volgens de Stroomversnelling bovenop komen. Maar ook zonder Stroomversnelling is voor vele bewoners de betaal baarheid van de huisvesting in toenemende mate een probleem. Voor de minima biedt de huurtoeslag ? binnen bepaalde grenzen ? soelaas. Maar de huurtoeslag is niet van toepassing op energiekosten, ook al worden deze aangeduid als `servicekosten'. In het programma de Stroomversnelling wordt de indruk gewekt dat energie niets kost (ener gienota = nul) (K?nig, 2013), maar de investeringen in betere isolatie, slimmere installaties en zonnepanelen zullen moeten worden afgelost en moeten in rekening worden gebracht. Juist nu, in crisis en bezuini gingstijd, komt deze lastenverzwaring voor vele huurders uiterst ongelegen. tijD voor stroomversnelling 2.0 Samenvattend kan worden geconcludeerd dat de Stroomversnelling veel te veel als topdownaanpak is uitgewerkt. Een globaal kader dat wordt ingevuld door bottomup initiatieven verdient de voorkeur. De nadruk zou vooral moeten worden gelegd op de energietransitie van duurzame naar hernieuwbare energie, waarbij de aanpak en de bouw kundige uitwerking gevarieerd en overwegend kleinschalig zouden kunnen zijn. De overzichtelijke verantwoordelijkheidsverdeling op renovatie, woon diensten en energiemarkt moet niet worden verstoord. Er zal meer rekening moeten worden gehouden met draagkrachtproblemen van een deel van de huurders die thans meerjarig worden geconfronteerd met uitzonderlijk grote huurverhogingen. In het algemeen is een procesmatige aanpak ge?ndiceerd waarbij de energienota niet in ??n keer naar nul terugloopt, maar waarbij het ener gieverbruik geleidelijk wordt gereduceerd en waarbij vooral de toepas sing van hernieuwbare energie centraal staat. Als energie 100 procent hernieuwbaar is (zoals zon en wind), is de energieisolatie strikt geno men niet van belang. In alle toe te passen varianten zal het gedrag van bewoner en beheer der meer op de voorgrond moeten worden geplaatst. De aard van de bouwtechnische en installatietechnische ingrepen komt op de tweede plaats. Kortom: het is hoog tijd voor Stroomversnelling 2.0. op WWW.renDa.nl/stroomversnelling leest u meer over de kwestie stroomversnelling. Bedenkers en buitenstaanders van de deal noemen positieve en negatieve punten en komen met aanvullende oplossingen. Denk mee en laat ook uw mening achter op de website. literatuur 1. Elk, R.S.F.J. van, & Priemus, H., Niettraditionele woningbouwmethoden in Nederland, Samsom uitgeverij, Alphen aan den Rijn, 1970. 2. GuerraSantin, O. & Itard, L.C.M., Occupants' behaviour: determinants and effects on residential heating consumption, 38 (3): 318338, Building Research & Information, 2010. 3. Hasselaar, E., Health Performance of Housing, Indicators and Tools, dissertatie TU Delft, Delft University Press, 2006. 4. Hertz, B., Bewonersgedrag in duurzaam bouwen projecten, Milieu, 1996/4: 161169. 5. K?nig, E., De huurder betaalt voor gratis stroom, NRC Handelsblad, 20 juni 2013. 6. Majcen, D., Itard, L.C.M. & Visscher, H., Theoretical vs. actual energy consumption of labelled dwellings in the Netherlands: Discrepancies and policy implications, Energy Policy, 54: 125136, 2013a. 7. Majcen, D., Itard, L.C.M. & Visscher, H., Energielabels en werkelijk ener giegebruik, TVVL Magazine, 2013/1: 27, 2013b. 8. Budget Handboek 2013, NIBUD, Utrecht, 2013. 9. Thijssen, C.C.F., Technische kwaliteit van etagewoningen (twee delen), dissertatie TU Delft, Delftse Universitaire Pers, 1990. Linksom (energienota) of rechtsom (servicekosten) is het altijd de huurder die de rekening van de renovatie betaalt