renda special 2012/2 programma8 Veel keuzes die we maken, maken we met het oog op de toekomst en met als bagage het verleden. Dit geeft in een notendop de dilemma's rond de toekomstscenario's aan. Het is alsof we de toekomst proberen uit te vinden. En deels kunnen we dat ook, omdat een groot deel van de toekomst besloten ligt in het heden. Alsof het een super- tanker is die op koers ligt. Een aantal demografische grootheden zijn onomkeer- baar. Dat er verhoudingsge- wijs steeds meer ouderen komen, staat als een paal boven water ? zolang er zich geen wereldramp voordoet. Maar tegelijkertijd zijn er veel ongewisheden, zoals binnen welke sociaalecono- mische en technologische context dit zich voordoet. toekomstperspectief met dilemma's tekst en beeld martin liebregts programma renda special 2012/2programma 9 En hier begint de toekomstvisie een rol te spelen waarop we nu pogen te anticiperen. Dit geldt zeker als het gaat over de fysieke omgeving, die in het heden grotendeels wordt vastgelegd voor de komende generaties. Dit wetende, is het van belang te onderzoeken welke aspecten gekend moeten worden om de sociale woningvoorraad doel- treffend en innovatief aan te passen. Alleen dan kan er sprake zijn van duurzaam handelen en kunnen de kansen benut worden. GrEEp op DE toEkoMst De afgelopen vijftig ? zestig jaar is de maatschappij voortdurend bezig geweest met de voorspelling van de toekomst. Allerlei modellen zijn gebouwd om dergelijke voorspellingen te kunnen vertalen naar econo- mische grootheden en de mogelijke welvaart die ermee gepaard kan gaan. Om greep op deze toekomst te krijgen, worden er scenario's opgesteld ofwel verhaallijnen ontwikkeld in verschillende varianten, om licht op de toekomst te werpen. Het woord scenario, afgeleid van het Griekse sk?n?, houdt verband met het toneel en vormt in wezen het schema waarlangs de opeenvolgende sc?nes zich afspelen, ofwel: van de te veronderstellen loop der gebeurtenissen. Nu zijn er in de loop der jaren allerlei methoden ontwikkeld om iets over de toekomst te kunnen zeggen of inschattingen ervan van enige onderbouwing te voorzien. In dit kader gaat het niet om exacte wetenschap, maar staat centraal het ontwikkelen van meer begrip over de toekomst van het wonen en de consequenties voor de aanpassingsbehoefte van de woningvoorraad (1, 2). Uiteindelijk heeft deze gedachte geleid tot het typeren van de ontwik- kelingen in hoofdlijnen, aan de hand van drie beleidsterreinen. Het gaat om betaalbaarheid en te huisvesten doelgroepen, de ruimte voor indi- vidualiteit en voor keuzevrijheid en het bijdragen aan de instandhou- ding van een sociale omgeving en de bevordering van de participatie. Het zijn de thema's die ook in veel beleidsvisies van corporaties aan bod komen. Tegelijkertijd richten ze zich niet alleen op de levenssfeer `wonen', maar ook op `zorgen' en `werken'. De combinatie hiervan moet zicht geven in de aanpassingsbehoefte van de (bestaande) woningvoorraad. BEtAAlBAArHEiD En DoElGroEpEn De primaire doelgroep voor de sociale woningbouw zijn en blijven de mensen met de lagere inkomens. Juist de betaalbaarheid van het wonen voor deze doelgroep vormt een essentieel onderdeel van het beleid. Vandaar ook dat niet alleen de huur een belangrijke rol speelt, maar vooral de totale woonlasten die het wonen met zich meebrengt. In principe gaat het hier om circa 50 ? 55 procent van de sociale huur- woningen dat voor deze groep bestemd is. Tegelijkertijd speelt de huisvesting van bijzondere doelgroepen (bewoners met een handicap) een rol in het beleid. Hiervoor wordt op termijn nog eens 5 ? 10 procent van het bezit bestemd. De resterende 40 procent is voor de grote groep middeninkomens (tot 33.000 euro bruto), die ook van de (sociale) huurmarkt afhankelijk is. De opgave voor de komende jaren is juist het zoeken naar een even- wicht tussen het bedienen van de primaire doelgroepen, en vervolgens het zo veel mogelijk beperken van de woonlasten en extra ruimte scheppen voor een wooncarri?re in de tijd. In die zin zal energiebespa- ring ? met het oog op de woonlastenbeperking en het aanbrengen van extra comfort dat in een deel van de voorraad wordt gevraagd (mini- maal 50 procent) ? de opgave zijn. inDiViDuAlitEit En kEuzEVrijHEiD Het zoeken naar ruimte voor meer individualiteit in het wonen, dateert van de afgelopen twintig jaar. Het begon ooit met de tegelkeuze voor bewoners of een extra keukenkastje bij de renovatie. Nu wordt er voortaan een scala aan opties aangeboden. De keuzemogelijkheden om het comfort van de woning te verbeteren, zijn in de loop der jaren verder uitgebreid. Rond 2000 ontstaat het begrip vraaggestuurd onderhoud. Dit houdt in dat niet meer de boekhoudkundige planning bepaalt wanneer onderhoud (al of niet in combinatie met verbeterin- gen) wordt uitgevoerd, maar de vraag van de huurder (klant). Het traditionele ofwel gemiddelde huishouden van het gezin met twee kinderen bestaat al lang niet meer. Er is een grote diversiteit aan huis- houdenstypes en leefstijlen ontstaan. Twee belangrijke kenmerken die van grote invloed zijn op de kwaliteit van de woning, zijn de fysieke renda special 2012/2 programma10 AAnpAsBAArHEiD Als alle kwaliteiten voor het wonen die in de nieuw- bouw mogelijk zijn, ook te realiseren zijn door aan- passingen in de bestaande bouw, wat betekent dit dan voor het toekomstige beleid en voor de aanpak van de bestaande woningvoorraad? soCiAlE oMGEVinG/pArtiCipAtiE Als de bewoner centraal staat, is het dan niet vanzelf- sprekend dat bij renovatie het opdrachtgeverschap veel meer in handen komt van de bewoner (zie ook collectief particulier opdrachtgeverschap), en dat het toekomstig aanbod dit ook ondersteunt? BEtAAlBAArHEiD Als de prijs van het wonen stijgt door achterblijvende productiviteit in de (ver-)bouw en door stijgende ener- gieprijzen, welke maatregelen zijn dan nodig om de primaire sociale doelstelling `goede en betaalbare woningen beschikbaar stellen' te realiseren? DilEMMA's Er zijn drie dilemma's te onderscheiden bij het vraagstuk over de bestaande woningvoorraad. In deze renda special leest u reacties op de dilemma's van Krista Walter (De Goede Woning, p. 12), sociale huurders (p. 15), Theo Opdam (Plegt- Vos, p. 36), Nico van Ginkel (Portaal, p. 42), Chris Heerius (Jaga, p. 46) en Ren? Scherpenisse (Tiwos, p. 52). bepalingen van ??n van de leden van het huishouden (waarop het antwoord vertaald is in levensloopbestendig) en de toenemende combinatie van wonen en werken. Wat nog eens versterkt is door Het Nieuwe Werken en de sterke toename van zelfstandigen (zzp'ers). Al deze ontwikkelingen hebben een invloed op de inrichting en grootte van de woning (3). soCiAlE oMGEVinG En pArtiCipAtiE De herstructurering van het afgelopen decennium heeft ertoe bijgedra- gen dat de concentratie van ??n kwaliteit en een sociale groep door- broken is. Dat die concentratie in de afgelopen tientallen jaren een feit is geworden, is niet verbazingwekkend. Uiteindelijk dateert de woning- bouw in Nederland vooral uit de naoorlogse perioden, die in een beperkte tijd gebouwd is. Tegelijkertijd is er in de periode 1945-1975 gedurende dertig jaar weinig differentiatie in kwaliteit neergezet. Buur- ten met 60 ? 70 procent sociale huurwoningen zijn geen uitzondering voor die bouwperiode, maar eerder regel. De combinatie van een uniforme kwaliteit en eigendomsvorm, leidt tot een eenzijdige bevol- kingssamenstelling en zeer beperkte mogelijkheden voor een woon- carri?re. Dus differentiatie in het aanbod, zowel qua kwaliteit als prijs, kan bijdragen aan sociale samenhang in een buurt. Tegelijkertijd is er behoefte aan mogelijkheden om ook de mantelzorg ruimte te geven in de buurten. Hiervoor is het nodig dat de hulpbehoe- venden over passende woonruimten kunnen beschikken en de hulp- verlener in de buurt kan wonen. Beide aspecten moeten dan gefacili- teerd zijn. Daarnaast ontbreekt het in de eenzijdig opgebouwde buur- ten en wijken aan mogelijkheden om op kleinschalige wijze een bedrijf uit te oefenen. Er is ruimte voor wonen, maar niet voor leven en dus werken. Ook dit verdient aandacht bij de aanpassing van de bestaande woningvoorraad. Het zijn natuurlijk niet alleen fysieke maatregelen die leiden tot een versterking van de sociale omgeving en de vergroting van de participa- tie van de bewoners. Ook op sociaal, organisatorisch en cultureel gebied moet het nodige gebeuren. Maar door fysieke maatregelen, of het nu de woning of een buurthuis betreft, kunnen deze processen gefaciliteerd worden. DILEMMA 1 DILEMMA 2 DILEMMA 3 renda special 2012/2programma 11 Bronnen 1. Het Centraal Planbureau gebruikt bijvoorbeeld vier scenario's om de bandbreedte van mogelijke ontwikkelingen aan te geven. Deze scenario's verkennen de toekomst door verschillende veronderstellingen uit te werken rond een tweetal sleutelonzekerheden. De onderscheidende scenario's geven onder andere de volgende bandbreedte van economi- sche ontwikkelingen: a. In het Global Economy-scenario is de demografische en economische groei (met 2,9% per jaar) het grootst. De wereldhandel zorgt hier voor welvaart. b. In het Strong Europe-scenario is de groei minder groot (de economische groei komt uit op 1,8% per jaar). In dit scenario ontstaan nieuwe relaties in Europa. c. In het Transatlantic Market-scenario is de groei ook minder groot (een economische groei van 2,2% per jaar). De traditionele handelsrelaties spelen hier juist een grote rol. d. In het Regional Communities-scenario is de groei het laagst (met 1,1% economische groei per jaar). In dit scenario zijn de internationale relaties beperkt. 2. In `Eindrapportage Duurzaam bouwen, werken en wonen na 2015' (BouwhulpGroep, Eindhoven, 2007) staat een reeks van ontwikkelingen geschetst. Ook worden de belang- rijkste demografische ontwikkelingen geschetst: a. De bevolkingsgroei neemt af, na 2035 gaat de groei over in krimp. In 2006 telt Neder- land 16,3 miljoen inwoners. Dit zal tot 2035 groeien naar ruim 17 miljoen en krimpen naar 16,9 miljoen in 2050. b. De huishoudensgrootte neemt af van 2,3 personen in 2004 tot 2,1 personen in 2050. c. Het aantal huishoudens neemt tot 2035 toe en blijft daarna stabiel. d. De samenstelling van het huishouden verandert. Het percentage eenpersoonshuis- houdens neemt toe. e. De bevolking vergrijst. Met name na 2010 is er een sterke stijging van vijfenzestig- plussers en tachtigplussers. f. Regionaal treden er sterke verschillen op ten aanzien van bevolkingsgroei en vergrijzing. 3. Omvang thuiswerkers en zzp'ers: a. In 2008 werkte 10% van de beroepsbevolking thuis of vanuit de eigen woning. Dat komt neer op bijna 765.000 werkenden. Bijna 185.000 mensen werkten structureel thuis. Nog eens 580.000 gebruikte de eigen woning als uitvalbasis (CBS). Van de thuiswerkers is het merendeel zelfstandige (71% is eigen baas). b. In 2010 werkt een derde van de mannen incidenteel thuis en doet dat gemiddeld 7 uur per week. Bij de vrouwen werkt een kwart thuis, gemiddeld 5 uur per week (CBS). c. Het aantal zzp'ers groeide van circa 540.000 in 2002 naar circa 730.000 in 2011. DilEMMA's tEr oVErwEGinG De titel van het artikel draagt twee trefwoorden in zich: scenario's en dilemma's. De scenario's en mogelijke toekomstige ontwikkelingen zijn uitvoerig belicht. Wat overblijft, zijn de dilemma's. Volgens Van Dale betekent dilemma: `toestand waarin tussen twee wegen die beide grote bezwaren opleveren een keuze moet worden gedaan'. In die zin zit het anticiperen op toekomstige ontwikkelingen vol met dilemma's. En al te starre oplossingen geven weinig mogelijkheden om in te spelen op veranderingen. Wat dat betreft, gaat het er bij de zoektocht altijd om dat er ruimte in de tijd is om hierop in te spelen. Doemscena- rio's leiden slechts tot angst en veelal een verkeerde zekerheid. Terug- blikkend op de eerdergenoemde beleidsterreinen zijn onder andere de volgende dilemma's te onderscheiden: Betaalbaarheid. Als de prijs van het wonen stijgt door achterblijvende productiviteit in de (ver-)bouw en door stijgende energieprijzen, welke maatregelen zijn dan nodig om de primaire sociale doelstelling `goede en betaalbare woningen beschikbaar stellen' te realiseren? Aanpasbaarheid. Als alle kwaliteiten voor het wonen die in de nieuwbouw mogelijk zijn, ook te realiseren zijn door aanpassingen in de bestaande bouw, wat betekent dit dan voor het toekomstige beleid en voor de aanpak van de bestaande woningvoorraad? Sociale omgeving/participatie. Als de bewoner centraal staat, is het dan niet vanzelfsprekend dat bij renovatie het opdrachtgeverschap veel meer in handen komt van de bewoner (zie ook collectief parti- culier opdrachtgeverschap), en dat het toekomstig aanbod dit ook ondersteunt? kAnsEn Bij woninGAAnpAssinGEn Nu de onderhoudsbehoefte van de sociale voorraad structureel toeneemt door veroudering en doordat nieuwbouw niet meer de agenda domineert, zijn er de komende tien jaar volop kansen om het gewenste beleid te vertalen naar een gerichte kwaliteitsaanpassing. In een notendop komt het neer op: Reductie van woonlasten, eventueel in combinatie met kluswoningen. Toename van het aantal levensloopbestendige woningen in de bestaande buurten. Ruimte voor de combinatie van wonen en werken, in de vorm van atelierwoningen of extra ruimte in de woning (bijvoorbeeld zolder). Meer keuzevrijheid van bewoners om hun eigen comfortniveau te kiezen. Meer kwaliteitsdifferentiatie op buurtniveau (comfort, grootte). Gecombineerd wonen, in de vorm van bijvoorbeeld kangoeroewo- ningen. Faciliteren van steunpunten voor zorg. Benutten van mogelijkheden om de vraag naar specifieke huisves- tingsvormen te ontwikkelen (bijvoorbeeld een blok inrichten voor beschermd wonen). Faciliteren van goedkope bedrijfsruimte in de buurten (bijvoorbeeld de plinten van flats). Dit concrete programma biedt kansen om bij woningaanpassing de sociale huisvestingsvraag voor de toekomst op een passende wijze in te vullen. Tevens kan dit dienst doen bij de beoordeling van de gewenste aanpassingsmogelijkheden van de huidige voorraad.