42 c ClassIQ Chicago wordt door velen gezien als de bakermat van de moderne archi- tectuur. De eerste cloudscrapers, later omgedoopt in skyscrapers werden hier ontworpen en gebouwd en er vonden revolutionaire ontwikkelingen plaats op het gebied van de gevelbouw. Hier eindigde abrupt het tijdperk van het dragende metselwerk, hier werden de eerste prefab gevelelemen- ten toegepast en hier ontstond de vliesgevel. Het is zeker dat de `Grote brand' van oktober 1871 in belangrijke mate heeft bijgedragen aan de spectaculaire ontwikkeling van bouwmethoden en uiteindelijk aan de Chicago School of Architecture, die de periode 1883 tot 1893 besloeg. Daardoor werd Chicago de enige Amerikaanse stad waarvan de legendarische oprichting en ontwikkeling even oud is als de huidige uitstraling. Boston dankt zijn afkomst aan de Puriteinen, New York aan de Hollanders en Philadelphia aan de Engelsen. Maar Chicago is ge- boren na The Great Fire. V??r 1871 waren de meeste huizen en gebouwen van hout. N? de brand, die zeven vierkante kilometer (eenderde van de stad!) verwoestte en aan bijna driehonderd mensen het leven kostte, mocht binnen de stadsgrens alleen nog maar in steen gebouwd worden. De ar- chitecten van de Chicago School gebruikten een nieuw type constructie: het ijzeren skelet. In die tijd werd die eenvoudig de Chicago construction genoemd. En ook cre?erden zij het horizontaal vergrote raam: de Chicago window. De huidige Chicago architecten spreken nog graag van de Chi- cago School en beschouwen hun werk als een vervolg daarop. ClassIQ cStandbeeld van de moderne architectuur cProf. ir Nico Hendriks Nico Hendriks is directeur van BDA Geveladvies B.V. en emeritus- hoogleraar aan de faculteit Bouwkunde van de TU Eindhoven, waar hij zich nog bezig houdt met de begeleiding van een aantal promotie- onderzoeken en het vak `Gevels en Daken' doceert. Reliance Building in Chicago, genoemd naar de verzekerings maatschappij die het pand als eerste betrok, werd gebouwd tussen 1890 en 1895. De architecten waren Daniel Burnham en John Root (1890) voor de begane grond en Charles Atwood (189495) van D.H. Burnham and Company voor de rest van het gebouw. Met zijn voor die tijd lichte staalconstructie, maar ook lichte prefab gevelbekleding, grote ramen en snelle liften, staat het symbool voor de moderne architectuur. Het concept van de zo'n honderd jaar jongere omliggende wolkenkrabbers is in feite nog precies hetzelfde. Boven: Tekening uit het patent uit 1888 van Buffington voor zijn `Iron Building Construction'. Rechts: Geveldoorsnede Reliance Building met de geklonken smeedijzeren constructie en de gevelbekleding van holle terracotta elementen. Reliance Building Titel 43 Gewichtsbesparing Het ontwerp en de bouw van het onderste deel van Reliance Building wa- ren nog helemaal volgens de oude school. Fundering en begane grond werden dan ook ontworpen door John Wellborn Root, de eerste partner van Daniel H. Burnham en medeontwerper van Monadnock Building uit 1891. Dit is het hoogste commerci?le gebouw in dragend metselwerk: zestien verdiepingen, zestig meter hoog met muurdiktes tot bijna twee me- ter. Root stierf in 1891 en zijn plannen voor de rest van Reliance Building zijn verloren gegaan. Charles Atwood, de nieuwe partner van Burnham ontwierp het fenomenale vervolg dat in 1894 werd gebouwd op het zeer stevige fundament. Voor de constructie maakte hij gebruik van twee-ver- diepingshoge vakwerkkolommen en verspringende verbindingen. Hierdoor waren er veel minder verbindingen nodig in het werk en kon de constructie van de bovenste tien verdiepingen in twee weken gemonteerd worden. De gevel is bekleed met geprefabriceerde geglazuurde holle terracotta ele- menten, hetgeen een geweldige gewichtsbesparing betekende ten op- zichte van metselwerk. Omstreeks die tijd waren er vele tientallen terracot- tafabrieken die bij elkaar werk boden aan vele duizenden mensen. De pro- ductie moet enorm zijn geweest, als men bedenkt dat het centrum van Chicago nu nog 2600 gebouwen telt met terracotta gevels. Vooral fraai zijn die van geglazuurd terracotta, in Engeland bekend onder de naam fayan- ce, dat daar veel gebruikt wordt voor ornamentiek. Atwood was met zijn gevelontwerp voor Reliance Building de eerste die gebruik maakte van grote terracotta panelen, die tot kort daarvoor nog niet gefabriceerd kon- den worden. Heel belangrijk tenslotte, was ook de aanzienlijke verbetering van de snelle liften, zonder die zouden wolkenkrabbers niet exploitabel zijn. Dit alles maakt Reliance Building tot het ware standbeeld van de moderne architec- tuur dat zich nog uitstekend kan meten met zijn buren. b Smeedijzer De benaming Chicago construction wekt de suggestie dat deze daar ook is uitgevonden, maar dat zou toch echt te ver gaan. Beter zou het geweest zijn te spreken van The French construction, want van de Franse construc- teurs zoals Eiffel is veel afgekeken. Die maakte al in 1878 de slanke smeed- ijzeren constructie van Bon March?, terwijl de Amerikanen nog jaren later in gietijzer bouwden. Hierbij werden verdiepinghoge holle rechthoekige ko- lommen van gietijzer met bouten op elkaar bevestigd. De kolommen wer- den gevuld met beton en bekleed met baksteen van wel dertig centimeter dik. Ook de raamlateien waren van gietijzer, in de vorm van bakken die eveneens met beton werden gevuld. Ze werden niet constructief verbon- den met de ijzeren kolommen, maar eenvoudig op het metselwerk opge- legd. Niet bepaald een slank geheel, hoewel het in alleen metselwerk nog veel zwaarder zou zijn uitgevallen. In feite zagen de constructeurs het giet- ijzer alleen nog als een middel om de afmetingen van de baksteencon- structie te reduceren. De grote doorbraak kwam met het patent uit 1888 van architect Leroy S. Buffington uit Minneapolis voor zijn systeem van zelfdragende smeedijzeren frames voor de constructie van hoge gebou- wen. Buffingtons stijve bouwsysteem was niet langer afhankelijk van met- selwerk. De smeedijzeren kolommen werden niet met bouten bevestigd, maar geklonken aan smeedijzeren vloerliggers en opleggingen voor de re- latief lichte gevel met veel glas. Op grond van dit revolutionaire systeem stelde hij de bouw voor van een Cloudscraper, een toren van achtentwintig verdiepingen, meer dan twee keer zo hoog als enig ander kantoorgebouw in die tijd. Nou ja, revolutionair....: het ontwerp werd in juli 1888 gepubli- ceerd, maar in die zelfde tijd werd het door Eiffel ontworpen Vrijheidsbeeld gebouwd en, nog belangrijker, verschenen de eerste artikelen in de Ver- enigde Staten over de plannen voor de 300 meter hoge Eiffeltoren. In het definitieve ontwerp voor zijn wolkenkrabber gebruikte Buffington smeed- ijzeren verbindingsplaten en diagonaal vakwerk die veel weg hadden van de constructies van Eiffel. Bronnen: 1 Bach, I.J. en S. Wolfson: `Chicago on foot', door J. Cornelius bewerkte 5e editie, Chicago Review Press, Inc., Chicago 1994. 2 Sinkevitch, A.: `AIA Guide to Chicago', Harcourt Brace & Co., New York 1993. 3 Zukowsky, J.: `Chicago Architecture, 1872-1922', The Art Institute of Chi- cago/Prestel-Verlag, M?nchen 1988. 4 Hendriks, N.A.: `Chicago te voet', Gevelraad nr. 1, 1997. 5 Schaijk, L.A. van: `Terracotta: De charme van een historisch bouwmateriaal', Gevelraad nr. 1, 1997. 6 Stratton, M.J.: `The terracotta revival', Victor Gollancz, Londen 1993. Boven: De hoek van State Street en Madison Street na The Great Fire in 1871. Op de volgende hoek, aan State Street, zou later Reliance Building verrijzen. Links: Reliance Building in zijn huidige omgeving. NICOHENDRIkS RANDYPLEMEL