renda special 2011/2 seriematige slimme en snelle renovatie46 seriematige slimme en snelle renovatie "Het Slim&Snel-programma is gebaseerd op duurzaam en betaalbaar. De woningcorporatie staat als opdrachtgever centraal en zorgt voor het optuigen van een samenwerkingsverband tussen lokale bouwers en bouwadviseurs, dat een integrale opgave kan aannemen. Gemeente en bewoners worden daarbij in een vroeg stadium betrokken", legt Teun Leuftinck uit. De partijen gaan samen aan de slag om woningen tot energieneutraal te verbouwen, waarbij discussies niet alleen over tech- niek gaan, maar vooral over de levensduur van de woning, het comfort en de kwaliteit. Zo wordt de markt consequent uitgedaagd om uit te zoeken wat de opdrachtgever nu eigenlijk wil, maar ook wat hem ir- riteert, stelt de programmamaker bij de SEV. Honderden naoorlogse woningen die tegelijkertijd worden gerenoveerd tot energieneutrale eenheden. Dat gebeurt met het Slim& Snel-programma van de Stuurgroep Experimenten Volkshuisvesting (SEV). "Het verschil zit hem juist in de seriematige aanpak", stelt Teun Leuftinck, programma- maker bij de SEV. De Zuid- Hollandse woningcorporatie QuaWonen, actief in de Krimpenerwaard, werkt mee aan dit programma. renda special 2011/2seriematige slimme en snelle renovatie 47 tekst tosca vissers foto's quawonen BEDEnKELijK EnErgiELaBEL De kreet Slim&Snel komt van Anke van Hal, hoogleraar Sustainable Housing Transformation TU Delft en hoogleraar Sustainable Building & Development Nyenrode Business Universiteit. Zij liep tegen een gigantisch woningbestand aan uit de jaren 60 en 70 met een uitermate bedenkelijk energielabel. Zij stelde de vraag aan welke voorwaarden een project van een marktpartij moet voldoen, wil het de vraag van de markt naar duurzaam bouwen bevorderen. Die gedachte is door de SEV geadopteerd waaruit het Slim&Snel-programma is ontstaan. "Het programma is bedoeld om het niveau van huidige energielabels van nog niet gerenoveerde jarenzestig- en jarenzeventigwoningen fors te verhogen", zegt Leuftinck. "Soms van label G naar A, of zelfs A++. Een enorme opgave en investering, waar vooral corporaties behoorlijk tegenop hikken. De overtuiging leeft om die opgave goed aan te pakken. Er zijn allerlei initiatieven in het land, maar de massaliteit van zo'n operatie ontbreekt vaak." WurggrEEp Slim&Snel richt zich op de aanpak van een groot aantal woningen tegelijk waarvoor ambitieuze energiedoelstellingen worden gereali- seerd. Leuftinck bedacht samen met SEV-collega Jan Willem van de Groep een nieuw type van samenwerking tussen deelnemende partijen aan een renovatieproject. "Vragers en aanbieders die anders in een krampachtige situatie zitten, laten de uitvoering van de opgave volledig over aan de markt. Zo hoeft de vrager zich niet te verdiepen in allerlei technische details waaruit hij moet kiezen. Voordeel voor de aanbieder is dat hij zich minder strikt hoeft te houden aan door de vrager opgelegde technische specificaties. Zo'n wurggreep levert overigens vrij weinig innovaties op", stelt Leuftinck vast. "Renovatie van woningen is heel wat anders dan een opknapbeurt, iets waarin woningcorporaties de laatste dertig jaar veel energie hebben gesto- ken. Renovatie impliceert een forse ingreep in de woningen en is voor corporaties dan ook een betrekkelijk nieuw fenomeen." Door die renovatie te koppelen aan het samen leren innoveren en verduurzamen, ligt er een megaopgave die om een volstrekt andere manier van denken en handelen vraagt. Corporaties als vrager doen er volgens Leuftinck bij een renovatieproject verstandig aan vooral met bouwpartners in gesprek te gaan over wat kwaliteit, zorgzaamheid en EnErgiESprong Het Slim&Snel-programma is een onderdeel van het stimuleringsprogramma Energiesprong, uitge- voerd door de SEV in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken & Koninkrijksrelaties. De opdracht is om een essenti?le bijdrage te leveren aan een energieneutrale gebouwde omgeving in 2050. De looptijd van Energiesprong is van 2010 tot 2014. De projecten die Energiesprong onder- steunt zijn gebaseerd op learning by doing. Het programma bevordert de innovatie in de eerste plaats door concrete projecten financieel of procesmatig te ondersteunen. Dit betreffen projec- ten in de woning- en utiliteitsbouw en gebiedsont- wikkeling, zowel nieuwbouw als renovatie. De ondersteuning is niet zozeer bedoeld voor techni- sche aspecten, maar vooral voor het bevorderen van innovaties binnen het proces. renda special 2011/2 seriematige slimme en snelle renovatie48 comfort is. Die waarden moeten ge?nt worden op de duurzaamheidop- gave, stelt hij. "Een ontwikkeling die vrij lastig is in de nogal traditio- nele bouwwereld, die zich vrijwel alleen bezighoudt met puur techni- sche oplossingen en zich onvoldoende richt op procesvernieuwingen en marktmechanismen. Daar is nog een hele lange weg te gaan." Volgens Leuftinck zijn de meeste corporaties minstens zo conservatief ingesteld. "Ze zijn niet snel geneigd om een nieuwe vorm van opdrachtgeverschap binnen de organisatie in te voeren, waardoor hun initiatieven op het gebied van energieneutraal renoveren kleinschalig en ad hoc blijven. Om partijen de juiste richting in te bewegen, moeten de processen van een integrale aanpak zeer intensief begeleid worden. Samenwerken met creatieve coalities levert slimme oplossin- gen op die tot een reductie van 35 procent van de bouwkosten kunnen leiden", is zijn overtuiging. HaaLBaarHEiD De basis voor Slim&Snel komt van kennis die is opgedaan uit renova- tie-experimenten in verschillende regio's. Uit dergelijke experimenten moet blijken welke innovatieve renovatieconcepten het meest energie- zuinig en tegelijkertijd betaalbaar zijn. De haalbaarheid zit daarnaast grotendeels in het cre?ren van een forse schaalgrootte en in het opzetten van een innovatief aanbestedingsproces, waarin partijen worden aangespoord maximaal rendement uit hun samenwerking te halen om tot nieuwe oplossingen te kunnen komen. In vijf Nederlandse regio's brengen woningbouwcorporaties clusters van woningen van hetzelfde type bijeen om die aan de markt aan te bieden. Het uitgangs- punt is circa 400 woningen per cluster. Deze kunnen verspreid liggen over de regio en de renovaties kunnen gefaseerd worden uitgevoerd over een periode van 1 tot 2 jaar. Door deze renovatieclusters in de markt te zetten, krijgen consortia van marktpartijen kans om ervaring op te doen in op veel grotere schaal systematisch renoveren. Volgens Leuftinck maakt dat investe- ren in nieuwe conceptontwikkeling rendabel. "De kennis die uit de analyse van ervaringen wordt opgedaan, zal bij de nieuwe projecten van Slim&Snel worden ingezet. Daarnaast zullen de resultaten van de geanalyseerde praktijkervaringen uit dat jaar worden gebruikt om de richtlijnen van het programma aan te scherpen", legt hij uit. uiTLoKKEn Van innoVaTiE E?n van de kaders waarbinnen deze renovatie-experimenten moeten plaatsvinden, is bijvoorbeeld dat in bewoonde staat moet worden verbouwd. Bij het implementeren van de energiezuinige of energieneu- trale concepten wordt sterk aangestuurd op ketensamenwerking. Leuftinck legt uit: "Onder begeleiding van een procescoach werken de marktpartijen intensief met elkaar samen om tot nieuwe, betaalbare concepten te komen. De bedoeling is dat een corporatie bundels van inTEgraLE ToTaaLaanpaK QuaWonen is een woningcorporatie met bezit in de Krimpenerwaard, een gebied tussen Schoonhoven en Krimpen aan den IJssel. De corporatie bereidt zich voor op een seriematige renovatie van 240 woningen in een wijk ten zuiden van het Middenweteringpark in Krim- pen aan den IJssel. Procescoaches voor energieambitieuze projecten ondersteunen QuaWonen namens Energiesprong om de plannen te concretiseren. De bewoners zijn inmiddels via een nieuwsbrief ge?n- formeerd over de renovatie. "We hebben onze ambitie ten aanzien van energiereductie vorig jaar fors opgeschroefd. In 2030 moet onze voorraad energieneutraal zijn, dat is erg ambitieus", zegt Barbara Willems, programmamanager Energiebeleid bij QuaWonen. "De vraag is dan hoe je dit kunt waar- maken. Tot nu toe was de gedachte om diverse energiemaatregelen bij elkaar op te tellen, maar dat leidt in de meeste gevallen tot toren- hoge investeringen die financieel onverantwoord zijn." Willems onder- zocht daarom andere mogelijkheden om die hoge ambitie toch te halen. Wat haar in het Slim&Snel- programma aanspreekt, is dat bij een inte- grale renovatie niet alleen naar technische energiebeperkende maatregelen wordt gekeken, maar vooral ook naar de toekomstbestendige totaalaanpak van de woning die de levensduur aanzienlijk verlengt. "Bij de meeste renovatieprojec- ten wordt slechts een deel van de woning aangepakt als het gaat om energiebespa- rende maatregelen. Dat is een korteter- mijngedachte", vindt Willems. Soep QuaWonen organiseerde voor het aanstaande renovatieproject eerst bewonersbijeenkomsten met soep en broodjes om kennis te maken en om de woonwensen te horen. De werkelijke aanpak van de wonin- gen start op zijn vroegst zomer 2012. Het is nog niet bekend wat er precies gaat gebeuren. "We vertellen de bewoners dat de woningen gerenoveerd zullen worden omdat ze niet ge?soleerd zijn. Daarnaast mogen de bewoners zelf wensen voor verbetering van de woning doorgeven. Ook vertellen we dat het een vernieuwende manier betreft van het aanpakken van jarenzestig- en jarenzeventigwoningen; typen woningen waarin onze bewoners wonen. Daarbij geven we aan dat het om een experiment gaat", legt Willems uit. Volgens haar is het belangrijk dat zo veel mogelijk rekening wordt gehouden met de situatie van bewoners. "Wij verwachten dat de aannemers en de verschillende onderaannemers hun werkzaamheden nauwkeurig op elkaar afstemmen, zodat overlast voor bewoners beperkt blijft." Wel zal de impact van de werkzaamheden, die gemoeid zijn met zo'n grootscheepse renovatie, door ieder huishouden anders ervaren worden. "Veel bewoners zijn blij met de opknapbeurt. Ze nemen de over- last voor lief omdat ze er een goed ge?so- leerde en comfortabele woning met lage stookkosten voor terugkrijgen. Maar er zijn ook oudere mensen met gezondheids- klachten die als een berg tegen de verbouwing opzien. In dat geval zoeken we samen met de bewoners naar de beste oplossing. Maatwerk dus", stelt Willems. renda special 2011/2seriematige slimme en snelle renovatie 49 400 of 500 woningen van hetzelfde type in ??n keer kan aanbesteden. Energiesprong (zie kader p. 47) wil op deze manier innovatief opdrachtgeverschap bij corporaties neerleggen en zo de markt uitlok- ken tot seriematige aanpak van duurzame renovatie." De woningcorporaties QuaWonen, Stadtlander, Wonen Limburg en Wonen Friesland werken inmiddels mee aan het Slim&Snel- programma. QuaWonen gaat als eerste de markt benaderen. De uitgangspunten van het programma sluiten goed aan bij de ambities van de corporaties, die op deze manier veel kunnen leren van zowel de vernieuwende manier van werken (ketensamenwerking), als het anders kijken naar de bestaande voorraad (grootschalige renovatie). Daarmee wordt met het programma gekeken naar oplossingen die zeer waarschijnlijk buiten gebaande paden liggen, oppert Leuftinck. "Energetische maatregelen doorvoeren is ideaal, maar om de levens- duurverlenging van bestaand bezit te garanderen, is een totaalaanpak nodig. Een dergelijke uitgebreide aanbesteding maakt het voor de markt wel heel aantrekkelijk om hieraan mee te doen", zegt hij. Voor Energiesprong is het duidelijk dat het voor corporaties die gestart zijn met het Slim&Snel-programma een keur aan enthousiaste en daarmee interessante gesprekken oplevert. "Alleen al deze gesprekken bren- gen een beweging in de markt op gang die openstaat voor groot- scheepse renovatieprojecten van woningen uit de zestiger- en zeventi- gerjaren", voorspelt de programmamaker. Energieneutraal Twee jaar geleden is QuaWonen begonnen met het uitstippelen van een energiebeleid, dat in de komende maanden verder wordt aange- scherpt. De ambitie is dat in 2030 de hele woningvoorraad energie- neutraal moet zijn. Willems: "De 240 woningen in Krimpen aan den IJssel zijn in basis prima woningen in een mooie ruime wijk. Na de ingreep zullen de energielasten aanzienlijk dalen, is het binnenklimaat verbeterd en zijn de woningen veel comfortabeler. Belangrijk voor ons is dat na de renovatie de woningen nog jarenlang meekunnen." optimale oplossing Terug naar Slim&Snel. Naast een integrale aanpak van woningen biedt Slim&Snel de mogelijkheid om honderden identieke woningen tegelij- kertijd te renoveren, waarbij ook nog op een vernieuwende manier wordt samengewerkt. "Die grootschalige aanpak in combinatie met ketensamenwerking levert waarschijnlijk de beste oplossing voor dit soort complexe renovatieprojecten. Omdat de markt op zoek moet naar die optimale oplossing, ontstaan de meest innovatieve idee?n die nog betaalbaar zijn ook", vertelt Willems. Volgens haar kiezen corporaties niet snel voor zo'n heel vernieuwend traject. "Het is voor- alsnog gebruikelijker om een uitgebreid programma van eisen en bestekken te formuleren, waarin alles tot in details wordt gedefini- eerd. Bij Slim&Snel gaat het heel anders; wij formuleren onze eisen zo algemeen mogelijk, bijvoorbeeld dat de woningen na de opknapbeurt nog 50 jaar meekunnen. Het consortium van ketenpartners bedenkt vervolgens het concept, waarbij wij ervan uitgaan dat zij weten wat er technisch nodig is om die levensduur met zoveel jaar te verlengen. Bovendien hebben de partners zo voldoende ruimte om met de beste energiezuinige oplossingen op de proppen te komen. Die oplossingen moeten overigens wel aansluiten op de wensen van de bewoners, want bewoners zijn voor een woningcorporatie net zo goed een belangrijke partner", aldus de programmamanager van QuaWonen. Hoe het Slim&Snel-programma in de praktijk voor de corporatie gaat uitpakken, is nog niet te overzien. Willems: "Dit experiment is vooral bedoeld om ervaring op te doen. Als het positief uitpakt, zullen we meerdere complexen op deze manier aanpakken." procescoach Cora Gijswijt is door QuaWonen extern als procescoach aangetrok- ken. Haar specialisme is duurzame ontwikkelingen met betrekking tot duurzaam bouwen, stedenbouw en ondernemen die moeten leiden tot een leefbare, schone en duurzame wereld. "Het nieuwe en slimme aan dit programma is de manier waarop het renovatieproject wordt ingezet. Steekwoorden zijn transparantie, samenwerking en openheid van het proces. Er vindt dus geen aanbesteding meer plaats achter gesloten deuren", zegt Gijswijt. Deze transparantie is mede gebaseerd op de Soft System Methodology. "Dat houdt in dat het niet alleen gaat om de techniek en de specificatie waaraan een renovatieproject moet voldoen, maar het draait ook om zachte factoren, zoals smaak, gevoel en waarden. In een complex renovatieproject zijn vele belanghebben- den betrokken. Mensen en organisaties denken, doen en nemen ook beslissingen vanuit hun perspectief en hun waardensysteem. Beide aspecten worden in dit renovatieproject ingezet", legt Gijswijt uit. Volgens haar moeten corporaties nogal wennen aan deze nieuwe manier van inhoud vormgeven. "De SEV laat zien dat veel sneller en slimmer gerenoveerd kan worden. Het succes van Slim&Snel zit vooral in het feit dat binnen het consortium openlijk beslissingen genomen kunnen worden in plaats van in achterkamertjes, en dat gezamenlijk aan ??n product wordt gewerkt", zegt Gijswijt.