nr 1 2011 samenwerking28 routekaart voor CO2 -neutraal wonen Veel gemeenten en organi- saties hebben een ambitie om klimaat- of energieneu- traal te worden. Een grote uitdaging ligt in de gebouwde omgeving waar circa 40 procent van het energieverbruik plaatsvindt. Om voor de gemeente Tilburg de mogelijke routes naar het einddoel helder te krijgen, is onderzocht hoe de sociale woningvoorraad in 2045 klimaatneutraal kan worden gemaakt. Een mix van intensieve woningverbe- tering en decentrale duur- zame energie blijkt de beste kansen te bieden voor zowel de klimaatambitie, investe- ringskosten en woonlasten. tekst erik alsema, jappe goud en geurt donze (w/e adviseurs, utrecht/tilburg), jeroen harbers (woningcorporatie wonenbreburg, tilburg) en pieter biemans (gemeente tilburg) foto's wonenbreburg, tilburg samen- werking In de nieuwe rubriek Samen- werking wordt aandacht besteed aan initiatieven die door verschillende partijen binnen de renovatiesector gezamenlijk worden onderno- men. Bijvoorbeeld om het proces te verbeteren, of om een beter beeld te krijgen van het gebruik van C2C-produc- ten. Werkt u ook mee aan een dergelijk initiatief, meld het dan via renda@aeneas.nl. nr 1 2011samenwerking 29 De woningcorporaties in Tilburg hebben met hun 28.000 woningen ongeveer een derde deel van de Tilburgse woningvoorraad in beheer. Als dit deel van de voorraad klimaatneutraal kan worden gemaakt, is er dus al een belangrijke stap gezet. Vanuit het Energieconvenant Tilburg, waarin de woningcorporaties TIWOS, TBV Wonen en WonenBreburg en de gemeente Tilburg samenwerken, is daarom aan W/E Adviseurs gevraagd een routekaart op te stellen hoe ze hun woningvoorraad in 2045 volledig CO2 -neutraal kunnen krijgen [2]. Daartoe is een aantal stappen doorlopen. Startpunt is de precieze defini?ring en invulling van de doelstelling voor 2045 door de corporaties. Met het algemene definitiekader uit `Stevige Ambities, klare taal' [3] is eerst vastgesteld welk deel van het energie- gebruik we in de ambitie wilden betrekken en welke middelen toe te passen zijn om het doel te bereiken. Er werd besloten om de emissie door het gebouwgebonden energiegebruik en door huishoudelijk verbruik in de doelstelling te brengen, maar de materiaalgebonden emissies er buiten te houden. Verder is afgesproken dat energiebespa- ring door stadverwarming, inkoop van groene stroom en duurzaam opgewekte warmte de toelaatbare middelen zijn bij het bereiken van de doelstelling. CO2 -compensatie, kernenergie en CO2 -opslag zijn dat echter niet. De volgende stap was om de CO2 -emissies van de huidige woningvoor- raad in beeld te brengen (figuur 1), met daarbij karakteristieken als bouwjaar en energielabelklasse. De energie- en CO2 -data zijn afgeleid uit de EPA-data van de corporaties. Uit de figuur wordt duidelijk dat de grootste emissies voort komen uit de woningen uit de jaren vijftig, zestig en zeventig met labels D tot en met F. Op zich is dit niet een heel verrassende conclusie, maar de onderliggende resultaten vormen wel het vertrekpunt voor verdere beleidsverkenningen. ScEnariOmOdEl Met het scenariomodel van W/E zijn vervolgens mogelijke ontwikkelin- gen tot 2045 onderzocht in de woningvoorraad, de emissies van gebou- wen en huishoudens en in de mogelijke bijdragen van duurzame ener- gieopwekking. Voor nieuwbouw zijn emissies geschat op basis van aangekondigd beleid (geleidelijke EPC-verlaging naar 0,4 en lager). Bovendien is in het model een schatting gemaakt van benodigde inves- teringen en baten uit energiebesparing en duurzame opwekking. Met ons model zijn vier scenario's onderzocht die tezamen een beeld moeten geven van de mogelijke routes om tot CO2 -neutraliteit te komen. Naast een Referentiescenario, dat zoveel mogelijk uitgaat van bestaand beleid (Sectorakkoord Aedes), is een aantal beleidsvarianten onderzocht die elk voor zich realistisch zijn, maar waarbij steeds de nadruk ligt op ??n bepaalde oplossingsroute. Naast het Referentiesce- nario bekeken we een Zonne-energiescenario, met nadruk op decen- trale duurzame energieopwekking, een Verbeteringsscenario, met vooral woningverbetering, en tenslotte een Duurzame Warmtescenario, waarin gebruik wordt gemaakt van het warmtedistributienet om duur- zame warmte te leveren. Merk op dat, naast zonne-energie, ook wind- energie altijd een plaats heeft in de scenario's. Voor de scenario's is doorgerekend hoe de ontwikkeling van CO2 -emis- sies tot 2045 zal verlopen (figuur 2). Daarin zien we de afnemende emissie van bestaande bouw plus nieuwbouw als bovenste (rode lijn) ingetekend, met daaronder het stijgende verloop van de emissiereduc- tie door verschillende duurzame energievormen (groene lijn = som van duurzame energieopties). Waar de lijnen van emissie uit de gebouwen en emissiereducties door duurzame energie elkaar kruisen, is een situ- atie van CO2 -neutraliteit bereikt. We zien dat in het getoonde Zonne- energiescenario dit v??r het streefjaar 2045 gebeurt. Uit de analyse van het Referentiescenario bleek dat er in 2045 welis- waar een redelijke emissiereductie van ruim 60 procent wordt behaald, maar dat in de tussenliggende periode de CO2 -emissies pas vrij laat dalen door sloop van woningen die voor 1970 gebouwd zijn. Een derge- lijke beleidskeuze leidt uiteraard ook tot langdurig hogere energielasten voor huurders, een aspect dat belangrijk is voor sociale huisvesters. Interessant in dit verband is dat de scenariovariant met intensieve woningverbetering (en slechts matige groei van duurzame opwekking) niet alleen snellere reducties van emissies en energielasten oplevert, maar dat deze aanpak op zichzelf al bijna voldoende is om CO2 -neutrali- teit in 2045 te bereiken. De investeringen voor deze variant liggen weliswaar aanzienlijk hoger dan in het Referentiescenario, maar daar staat ook een zeer aanzienlijke energiekostenbesparing en huurruimte tegenover. Het scenario met inzet van vooral zon en wind (figuur 2) realiseert al voor 2045 CO2 -neutraliteit, maar vergt wel de hoogste investeringen van de onderzochte varianten. Deze variant leidt minder vanzelfspre- kend tot lagere energielasten bij de huurder: er dient immers betaald te worden voor de geleverde ? duurzame ? energie. Het Duurzame Warm- tescenario tenslotte, leert ons dat levering van duurzame warmte ? hoewel zeker niet oninteressant ? als zelfstandige optie niet toereikend is en na 2030 een afnemende bijdrage aan de emissiereductie levert. nr 1 201130 samenwerking CO2emissie/reductie(kton/jr) A B C D E F G bestaande bouw best. + nieuwbouw wind wind+PV wind+PV+DZW Wind+PV+DzW+GrStr 0 20 40 60 80 100 2010 2020 2030 2040 2050 0 5000 10000 15000 20000 25000 30000 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 CO2emissie/reductie(kton/jr) A B C D E F G bestaande bouw best. + nieuwbouw wind wind+PV wind+PV+DZW Wind+PV+DzW+GrStr 0 20 40 60 80 100 2010 2020 2030 2040 2050 0 5000 10000 15000 20000 25000 30000 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 KENNIS- PLATFORM BESTAANDE BOUW RENDA NIEUW NIEUW WEBTV NIEUW PROJECTENDATA NIEUW ONDERZOEK NIEUW RENDA.NL RENDA NIEUW RENDA NIEUW #1 februari 2011 Overigens kijken we hierbij alleen naar het potentieel van externe opwekking en levering van duurzame warmte via warmtenetten: opties als zonthermisch en warmte-koude opslag zijn uiteraard wel erg belang- rijk, en in de analyses meegenomen als technieken voor vraagreductie en niet als aanbodoptie. Haalbaar Conclusie uit deze verkenningen is dat CO2 -neutraliteit voor de wonin- gen van de Tilburgse corporaties zeker mogelijk is. Een mix van inten- sieve woningverbetering en decentrale opwekking van duurzame ener- gie vormt de meest aantrekkelijke route om CO2 -emissies te verlagen, energielasten te beheersen en investeringsbudgetten optimaal in te zetten. Een actieplan voor de komende vijf jaar geeft vervolgens concrete handvatten voor het beleid van corporaties en gemeente. colofon [1] Gemeente Tilburg, Eerste klimaatprogramma Tilburg: Naar een klimaatneutrale en klimaatbestendige stad, november 2008 [2] E.A. Alsema, J. Goud, G.J. Donze, E. Roth, Routekaart CO2 -neutrale corpora- tievoorraad Tilburg, W/E adviseurs in opdracht van Tiwos, TBV, Wonen- Breburg, Gemeente Tilburg, maart 2010 [3] E. A. Alsema, H. Hoiting, E. Roth, Stevige ambities, klare taal. Defini?ring van doelstellingen en middelen bij energieneutrale, CO2 -neutrale of Klimaat- neutrale projecten in de gebouwde omgeving, rapport in opdracht van PeGO, W/E adviseurs, Utrecht, 2009 cOlOfOn Dit vakblad is onderdeel van renda, kennis- platform bestaande bouw. Het vakblad verschijnt 4x per jaar en 2x per jaar verschijnt een themanummer. rEdacTiE Martin Liebregts (hoofdredacteur) Wilbert Leistra (eindredacteur) Janneke Klunder (bureauredacteur) Sjoerd KlijnVelderman Haico van Nunen Bas Sievers Paul Terwisscha van Scheltinga rEagErEn? Heeft u een vraag/opmerking over het blad? Of wilt u reageren op een bepaald artikel? Neem dan gerust contact met ons op. Wij horen graag van u. renda@aeneas.nl aan diT nummEr wErkTEn mEE: Erik Alsema, Ingrid de Boer, Geurt Donze, Jappe Goud, Jeroen Harbers, Nieske Ketelaar en Paul Lansen. Bezorgklacht of onjuiste adressering? Laat het ons weten en wij lossen het voor u op. lezersservice@aeneas.nl 0411 65 00 83 uiTgaVE ?neas, uitgeverij van vakinformatie bv Postbus 101, 5280 AC, Boxtel T 0411 65 00 85 www.aeneas.nl, mail@aeneas.nl mEdia-adViES Fannie Groenen; F.Groenen@aeneas.nl; 0411 65 00 87. Roy Faas; R.Faas@aeneas.nl; 0411 65 00 88. rEnda wOrdT mEdE mOgElijk gEmaakT dOOr: BAM woningbouw Faay Vianen Itho Daalderop Wienerberger Traffic Hanneke Schaap; H.Schaap@aeneas.nl; 0411 65 00 86. VOrmgEVing Twin Media bv, Rimke Bartels, Culemborg lidmaaTScHap Basis lidmaatschap (4x vakblad): gratis Standaard lidmaatschap (platform): 250,- deel uitmaken van een trans- parant netwerk? Toegang tot renda voor al uw medewerkers? uw projecten en die van ande- ren zorgvuldig gedocumen- teerd en inzichtelijk gemaakt? Neem een Corporate lidmaat- schap op renda. U kunt hier- voor contact opnemen met Tomas van Wanrooij; T.vanWanrooij@aeneas.nl; 0411 65 35 81. deel uitmaken van een netwerk dat representatief is voor de gehele bouwkolom? Een communicatieadvies op maat en meepraten over de inhoud? Word Partner of Premium Partner van renda. Hiervoor kunt u contact opnemen met Fannie Groenen: F.Groenen@aeneas.nl; 0411 65 00 87. altijd op de hoogte blijven van het laatste renovatienieuws en van alles omtrent renda? Meld u aan voor de gratis nieuws- brief op www.renda.nl. Word ook lid van renda op LinkedIn! www.rEnda.nl Figuur 1 (linksboven): CO2 -emissies huidige woningvoorraad Figuur 2 (linksonder): Ontwikkeling van CO2 -emissies tot 2045