programma12 nr 3 2011 programma maatschappelijke sturing kwaliteit Voorgaand betoog gaat zeker ook op voor de portiek-, etage- en galerij- woning. Het is dus zaak om een zoektocht te houden naar de overeen- komsten, om de differentiatie maximale ruimte te geven in de praktijk. In dit artikel wordt het raamwerk geschetst van de overeenkomsten, vastgelegd in woningtype en bouwjaar. Vervolgens worden die eigen- schappen of kenmerken benoemd, die van doorslaggevende invloed zijn op het accommoderend vermogen. Woningtypologie Bij de zoektocht naar de passende begrippen voor de omschrijving van woningtypen is het de kunst om de waan van de dag achter je te laten. In de afgelopen decennia zijn vele woorden en begrippen ge?ntrodu- ceerd die in de tijd hun betekenis hebben verloren. Denk bijvoorbeeld aan aanleunwoning, gasthuis, groepswoning, HAT-woning, hofhuis, kangoeroewoning, noodwoning, semi-permanente woning, serviceflat, studentenflat, tandemwoning, verzorgingstehuis of woon-werkwoning. En dit lijstje is nog met vele begrippen uit de afgelopen honderd jaar aan te vullen. Deze beschouwing gaat daar niet over. Niet het specifieke gebruik is de leidraad, maar de ruimtelijke eigenschappen en de gebruiksmogelijkheden. De zoektocht is erop gericht om die kenmer- ken en eigenschappen van woningen en woongebouwen te benoemen, waardoor er sprake is van een onderscheidend geheel. Uiteindelijk is het doel van ordenen om meer begrip te kweken van de ons omringde wereld. Bij het begrip over de bestaande woningvoorraad gaat het om de huidige eigenschappen en de aanpassingsmogelijkheden aan de veranderende eisen (accommoderend vermogen). Bij de formulering van de karakteristieke kenmerken en eigenschappen gaat het hierom: De gehele nederlandse woningvoorraad vertoont per type en periode grote over- eenkomsten. Zo verschillen doorzonwoningen uit 1960 en 1970 qua structuur weinig van elkaar. ook maakt het niet uit of de woning in Den Helder of Kerkrade staat. Kleine nuan- ces maken het verschil. De belangrijkste reden van deze grote overeenkomst is gele- gen in de maatschappelijke sturing van de kwaliteit (overheid, bouwmethode, economie). Hoe is deze kennis te benutten om de betreffende woningen aan te passen aan de eisen van nu en de toekomst? en hoe wordt deze kennis benut om de potentie voor de aanpas- sing zo goed mogelijk te kennen, en op die wijze de creativiteit vooral te richten op de gewenste kwaliteits- verschillen? tekst martin liebregts en jelle persoon, BouwhulpGroep BV programma nr 3 2011 13 Schakeling: staat een woning en/of gebouw zelfstandig of vormt het een onderdeel van een rij? Stapeling: een grondgebonden woning of gestapelde meergezinswo- ning; Ontsluiting van het woongebouw: portiek, galerij of een combinatie; Ontsluiting van de woning: wonen op ??n laag of twee of meer lagen; Bouwjaar, waarin veelal de maatstructuur, het constructietype en de bouwfysische eigenschappen door de overheidsbemoeienis en de economische ruimte zijn vastgelegd. BouWjaar als ijKpunt Het bouwjaar kenmerkt mede kwaliteit van de woningen, door de geldende voorschriften die op dat moment golden, de bouwtechniek die werd gehanteerd, en niet te vergeten de economische ruimte die beschikbaar ofwel aangewend werd. Zo zijn in de naoorlogse wijken twee perioden te onderscheiden, waarbij mede onder invloed van de economische situatie kleiner werd gebouwd dan in de periode daar- voor: eind jaren veertig tot en met begin jaren vijftig, en eind jaren zeventig tot en met de jaren tachtig. Bij het gebruik en het bouwjaar als kenmerk van de te onderscheiden woningtypen, gebruiken we de belangrijkste omslagmomenten in de voorschriften van de overheid: < 1945 Diverse voorschriften; vervolgens is dat deel van de voor- raad in de jaren zeventig en tachtig structureel aangepast (renovatie) 1946-1965 Voorschriften en Wenken 1946, respectievelijk 1951 1966-1976 Voorschriften en Wenken 1965 1977-1992 Voorschriften en Wenken 1976 1993 > Bouwbesluit 1992 Om de context van de bovengenoemde kenmerken beter te plaatsen, wordt vooral een korte beschouwing gegeven over de ontwikkeling van de kwaliteit in de tweede helft van de vorige eeuw (1950-2000). JArEN VIJfTIg Het ministerie van Wederopbouw en Volkshuisvesting publiceerde in 1946 Voorlopige Wenken voor de opbouw van ??n- en meergezinswo- ningen, met hierin minimum- en maximumeisen opgenomen voor de afmetingen, het aantal vertrekken en de voorzieningen. De inhoud werd gefixeerd op een maximum van 260 m?, exact gelijk aan dat van 1921. De minimumvoorwaarden van de publicatie uit 1946 werden in de `Voor- schriften van Wenken voor het ontwerpen van woningen 1951' min of meer tot normen verheven, omdat de pressie door het departement op de bouwprijzen vrijwel geen extra's boven deze minima toeliet. Tevens wilde men meer eenheid brengen in de tot dan toe geldende gemeente- lijke bouwverordeningen, die onder werking van de Woningwet van 1901 naar inzicht van plaatselijke besturen tot stand waren gekomen. JArEN ZESTIg Vooral in de jaren zestig is duidelijk een ontwikkeling te constateren tot opvoering van de woningkwaliteit. De economische ontwikkeling had een niveau bereikt waardoor er weer ruimte was voor de opvoering van de bouwproductie, zowel in kwantitatief als kwalitatief opzicht. Zo zien we dat de eisen in de Model Bouw Verordening en Voorschriften en Wenken 1965 weer strenger zijn dan voorheen. De ontwikkeling in de nieuwbouw van woningwetwoningen is, dat zowel totale woonopper- vlakte als de oppervlakte van de woonkamer en keuken vrijwel regelma- tig gestegen is, met name na de invoering van de nieuwe Voorschriften en Wenken 1965 per 1 januari 1966. De vijftien meest voorKomenDe typen in De WoningBouW A Eengezinswoningen ? vrijstaand (half) 1 Alleenstaande woning 2 Twee-onder-een-kap B Eengezinswoningen ? rijtjeswoning/geschakelde woning 3 Vooroorlogs (voorkamer/ achterkamer) 4 Doorzonwoning (en duplex) 5 Tuinkamerwoning 6 Z-kamerwoning 7 Patiowoning (senioren) C Meergezinswoningen of gestapelde woning 8 Portiek vooroorlogs (voor, tussen, achter) 9 Portiekflat 10 Portiekmaisonnette 11 galerijflat 12 Verkorte galerij 13 galerij - atriumgebouw 14 Boven(maisonnette)-benedenwoning 15 Stadsvilla (zelfstandig woongebouw) programma14 nr 3 2011 JArEN ZEVENTIg Als we de ontwikkeling van het woonoppervlak vanaf 1970 bekijken, dan zien we dat dit zich aanvankelijk stabiliseert en in 1974 zelfs enigs- zins daalt, terwijl de voorzieningen op hetzelfde niveau blijven. Schijn- baar is het plafond bereikt; juist in de periode waarin het re?le nettoloon zich stabiliseert en later zelfs daalt, gebeurt dit ook met de woonstan- daard. Het accent wordt verlegd naar de oude woningvoorraad. In dit kader is het toch van belang te kijken naar de normontwikkeling. We zien dan dat er een stap terug gedaan is wat betreft de minimale woon- oppervlakte. In Voorschriften en Wenken 1965 wordt voor de woonop- pervlakte naast een minimum ? een optelling van de minimale opper- vlakte per vertrek ? bovendien een bepaalde overmaat gegeven, die aan deze vertrekken moeten worden toebedeeld. In Voorschriften en Wenken 1976 bepalen slechts nog de minimale oppervlakte van de vertrekken het totale minimum. Tevens is men afgestapt van de maat- staaf V.E. (verblijfseenheden) en is men overgestapt op het kameraan- tal, dat ook in de Model Bouw Verordening werd gebruikt. Als we de minimale woonoppervlakte vergelijken bij een woning van 4,5 V.E. (Voorschriften en Wenken 1965), oftewel 4 kamers (exclusief keuken, Voorschriften en Wenken 1976), van respectievelijk 61 m? en 56,4 m?, dan zien we reeds een terugval (tabel 1). In Voorschriften en Wenken 1976 wordt gesteld dat het accent ligt zowel op de waarborging van een goed huisvestingsniveau, als op die van een industri?le productie- wijze. JArEN TACHTIg EN NEgENTIg De ontwikkeling die zo karakteristiek is voor de jaren tachtig, wordt medio jaren zeventig al ingezet; of het nu om stedenbouw, architectuur of woningtypologie gaat. Een interessant voorbeeld is de HAT-woning (Huisvesting Alleenstaanden of Tweepersoonshuishoudens). De massale verschuiving van een gezinsmaatschappij naar een samenle- ving, waarbij de een- en tweepersoonshuishoudens de meerderheid gingen vormen, leidde ? in combinatie met een economische crisis ? tot de uitvinding van de HAT-woning. gewoon een bijzonder kleine woning. In de periode 1977-1983 vormde dit type woning ruim 20 procent van de sociale woningbouw (meer dan 75.000 woningen). De gehele peri- ode kenmerkt zich door `klein' bouwen. Het is juist dit bezit dat de komende jaren om aandacht vraagt. De belangrijkste kenmerken van de jaren negentig zijn de uniformering van de bouwvoorschriften, minder bemoeienis van de overheid op detailniveau, en toenemende eisen ten aanzien van de bouwfysische eigenschappen. De spreiding in de woningkwaliteit (en vooral woning- grootte) neemt sterk toe. De nieuwbouwmarkt wordt vooral beheerst door de koopsector, en de huursector neemt sterk af (15 ? 20 procent). accommoDerenD vermogen Het accommoderend vermogen van een woning, ofwel de mate waarin een woning zich kan refereren aan de nieuwe eisen van de tijd, wordt in hoge mate bepaald door: De cascostructuur (ruimte en constructie). Zij bepaalt of functies verplaatst kunnen worden, het ruimtelijke karakter kan worden verbeterd, of dat er een extra ruimte aan toe kan worden gevoegd (van dakkapel tot uitbouw). De bouwfysische kwaliteit van schil en casco en de verbeteringsmo- gelijkheden (geluid, warmte en vocht). De toegepaste bouwwijze is bepalend voor de complexheid van de verbetering. De ruimte om de uitrusting een meer individueler karakter te geven. In dit kader geven we enkele benaderingen, eventueel ge?llustreerd voor de meest voorkomende woningtypen: rijtjeswoning, portiek en galerij. rIJTJESWONINg De potentie van een doorzonwoning is om twee redenen groot: de breedte van de woning (6 m of meer), en de relatief ruime percelen die in de jaren vijftig en zestig nog gebruikelijk waren. Dat houdt in dat de woningen op allerlei wijzen kunnen worden vergroot door uit-, aan-, of (dak-)opbouw. Zo kan een woning van 250 m3 uitgroeien tot een woning van 400 m3 . De producten die een dergelijke woningvergroting mogelijk en betaal- baar moeten maken, zijn eigenlijk nog niet op de markt. Serres en dakkapellen zijn op dit moment nog het maximaal haalbare. Vervolgens komt men terecht op de traditionele markt, waar de prijs 50 tot 100 procent hoger is dan vanuit een evenwichtige kosten-kwaliteitsverhou- ding te verwachten is. Het groeiend aantal eigenaar-bewoners, de verdere economische groei en toenemende ruimtebehoefte, zullen om een passend aanbod op de markt gaan vragen. Het accommoderend vermogen is een samenspel tussen casco-eigenschappen en een passend aanbod op de markt. Alleen dan zijn de eigenschappen volledig uit te nutten. Een voorbeeld van de kwaliteitsontwikkeling in de periode 1960-1970 Woonoppervlakte van Woningwetwoningen percentage van de nieuwbouw met cv percentage van de nieuwbouw met douche of zit-ligbad 1960 57 m? - +/- 40% 1965 62 m? 23% 60% 1970 69 m? 97% 97% Bron: CD-jaarverslagen Tabel 1 v en W 1976 3 kamers ? 4 kamers ? 5 kamers ? v en W 1965 3 v.e. 3,5 v.e. 4 v.e. 4,5 v.e. 5 v.e. 5,5 v.e. 1976 1965 1976 1965 1976 1965 1976 1965 1976 1965 1976 1965 Hoofdwoonkamer 18.5 16 18.5 16 18.5 17 18.5 17 18.5 18 18.5 18 Hoofdslaapkamer 11.6 11 11.6 11 11.6 11 11.6 11 11.6 11 11.6 11 vervangende hoofdslaapkamer 10.8 11 10.8 11 10.8 11 10.8 11 10.8 11 slaapkamer 8.5 8 6.3 5 8.5 8 8.5 8 8.5 8 slaapkamer 6.3 5 8.5 8 Keuken 7.0 6 7.0 6 7.0 6 7.0 6 7.0 7 7.0 7 41 44 50 53 60 63 overmaat 7 8 7 8 7 9 Woonoppervlakte 45.6 48 47.9 52 54.2 57 56.4 61 62.7 67 64.9 72 ? Bij de telling der kamers blijft de keuken buiten beschouwing programma nr 3 2011 15 POrTIEk De renovatie van de portiekflats heeft pas een beperkte geschiedenis van zo'n twintig jaar. In eerste instantie ging het om onderhoud, gevolgd door comfort, uitstraling en toegankelijkheid. Vooral dat laatste item heeft in de sociale sector sterk de nadruk gekregen. In de particuliere sector is dit nooit een punt geweest. Er is geen portiekflat van eigenaar- bewoners bekend waar aan de buitenzijde een lift is bijgeplaatst. Het zijn de professionals die de levensloopbestendige woning hebben bedacht, niet de eigenaar-bewoners. Ingeval de woning niet meer past, gaat de eigenaar-bewoner verhuizen. De vraag wordt roerend gemaakt en er komt een bewoner voor wie het wel past. Dit wil niet zeggen dat een lift in een bepaalde situatie geen belangrijk punt kan zijn. Maar er is meer tussen hemel en aarde dat aandacht behoeft dan toegankelijkheid. Bij de kwaliteitsaanpassing van de portieketagewoning zijn drie concep- ten te onderscheiden: Verduurzamen. De nadruk ligt hier op comfort, uitstraling en energie- besparing. Verluxen. Zowel de toegankelijkheid, de buitenruimte, als de ruimte- lijke kwaliteit staan hierbij op de agenda. Verruimen. In dit concept gaat het om het benutten van de beschik- bare ruimte of de mogelijkheid ruimte toe te voegen. Het gaat hierbij om een transformatie, waarbij ook de doelgroep of de functie kan veranderen. Allerlei mogelijkheden staan hiervoor ter beschikking: samenvoegen, optoppen of opkoppen of de bestaande plattegrond volledig herzien. gAlErIJflATS De grootte, de toegankelijkheid (lift/galerij), de ingegroeide omgeving en het uitzicht wegen in de huidige situatie op tegen de nadelen. gale- rijflats zijn de woningen die zich onderscheidden van de rest van de woningbouw door een luxere uitstraling en veel ruimte op woningni- veau. Zij gaven lucht aan het wonen. Willen de flats toekomst hebben, dan zullen ze opnieuw in de woningmarkt moeten worden gepositio- neerd met benutting van de eigenheid, ofwel potenties. Het woord `verschalen' is geen gangbaar begrip. In dit verband wordt ermee bedoeld dat de schaal van het woongebouwtype galerijflat een andere, kleinere schaal moet krijgen. De massaliteit uit het verleden, toen het standaardhuishouden nog bestond uit vader, moeder en twee kinderen, bestaat niet meer en is voorgoed verleden tijd. De opgave is er in gelegen om naast allerlei al benoemde functionele verbeteringen de schaal van de gebouwen, zowel qua gebruik en beheer als qua vorm, weer hanteerbaar te maken. Het zoeken naar een fijnere schaal zal plaats moeten vinden ten aanzien van drie aspecten: De massa, respectievelijk het gebouw. De eenheid van een gebouw zal meer in overeenstemming gebracht moeten worden met de omgeving; De architectuur. Een gebouw is geen optelsom van vijftig of honderd wooneenheden. Het totaal behoort vormgegeven en geleed te zijn. Het gebouw als totaal moet leesbaar zijn; Het gebruik en beheer. Door de grote omvang zijn dergelijke gebou- wen bijna onbeheer(s)baar. E?n individu kan het woongenot van honderd anonieme huishoudens verstoren. Ook voor dit sociaal- maatschappelijk vraagstuk zal er bij de ontwikkeling van een toekomstvisie meer oog moeten zijn. gedegen kennis van het bestaande biedt de mogelijkheid om op zoek te gaan naar het nieuwe. Dit geldt ook voor de kwaliteitsaanpassing van de bestaande woningvoorraad. En die zoektocht begint niet bij de oplossing(en), maar bij de nieuwe opgaven, respectievelijk vragen. Voorbeeld portiekflat