programma10 nr 5 2014 programma productontwikkeling als motor aanbod op maat, werd veelvuldig genoemd. Beter comfort en veel aandacht voor energiebesparing waren de belangrijkste gewenste kwaliteitsaspecten die werden aangegeven. Opmerkelijk is dat de aandacht voor de verschillende aspecten wezen- lijk verschilde per partij. Uitvoerende partijen gaven aan dat meer kennis nodig was over de woon(technische) kwaliteit, woonlasten en een soepel uitvoeringsproces (fig. 1). Woontechniek en woonlasten wezen op een geheel nieuw aandachtsveld, namelijk comfort en betaalbaar- heid. De industrie zag kosten-kwaliteit als belangrijkste factor. Het eigen product, geplaatst in de tijd (woonlasten en exploitatie en onder- houd), stond hierbij voorop. Opdrachtgevers zagen zich voor de taak gesteld om binnen al die aspecten de juiste afweging te maken. Om die reden is het vreemd dat terwijl de opdrachtgever de afweging In de wereld om ons heen zijn veel vernieuwingen: Google Glass, de elektri- sche auto, zelfs ruimtevluch- ten naar Mars. Maar ook diensten als Amazon en Uber. Daarmee vergeleken blijven we in de bouw ver achter. Altijd goed is het om eens terug te kijken naar wat er de laatste jaren is veranderd; welke kansen en verwachtingen zag de markt vijf jaar geleden en wat is daarvan terechtgekomen? Terugkijken alleen is niet voldoende. Vanuit de ontwikkelingen in het verle- den wordt de opgave voor vandaag zichtbaar. tekst haico van nunen, bouwhulpgroep beeld bouwhulpgroep In 2010 was er de Grote-Renovatie-Enqu?te, waaraan vijftig beslissers uit diverse gelederen van de sector hebben meegewerkt zoals corpora- ties, uitvoerende partijen en toeleverende industrie1 . De uitkomst van de enqu?te gaf goed weer waar op dat moment de aandacht naar uitging; het belang van renovatie werd almaar groter geacht. Er werd minder gesloopt en nieuwbouw begon aan een terugloop. Een logisch gevolg was dat de renovatiesector groter werd. Binnen deze renovatieopgave werd volgens de deelnemers de positie van de klant steeds belangrijker; het ging van een vastomlijnd aanbod naar het aanbieden van keuzemomenten. Een individueel aanbod, evenals een 1 `Alles wordt anders', Liebregts, M., Van Bergen, Y., Renovatie 2010/5. programma nr 5 2014 11 Figuur 1. (boven) Uit de Grote-Renovatie- Enqu?te bleek dat de aandacht voor de verschillende aspecten wezenlijk verschilde per partij. Figuur 2. (onder) De gewenste verschui- vingen voor de sector, genoemd in de Grote-Renovatie-Enqu?te. wordt veel meer samengewerkt: ketensamenwerking, co-engineering of co-makership zijn veel gebruikte termen. Aan de ene kant ingegeven vanuit optimalisatie en een integrale aanpak, aan de andere kant vanuit een borging van continu?teit. Continu?teit aan kennis, maar ook simpel- weg aan werk. Ook wordt steeds vaker gewerkt in concepten waarin wordt geprobeerd een totaalaanbod te genereren. Daarbij is met name het thema energiebesparing, en daaraan gekoppeld woonlastenreduc- tie, veelvuldig opgepakt als drager voor de hele aanpak. Tijdens de Grote-Renovatie-Enqu?te was het beperkte budget nog niet zo manifest, maar kwam wel al naar voren. Door diverse oorzaken zijn de uitgaven voor verbetering en renovatie drastisch afgenomen. In de praktijk is een verschuiving waarneembaar naar ingrepen met een beperkt budget ? met de nadruk op onderhoud in plaats van verbetering op ??n heeft gezet, uitvoerende partijen en toeleverende industrie dit slechts op de achtste plek plaatsten. In de afwegingsfase wordt beslo- ten over kwaliteiten en als uitvoerende of toeleverende partij beschikt over kennis van afwegingen, versterkt zijn positie. Daarnaast werd een aantal gewenste verschuivingen en ontwikkelingen genoemd (fig. 2). Nu, bijna vijf jaar later, zien we dat een aantal van die gewenste kwali- teitsverschuivingen realiteit is geworden. Zo komen er (mondjesmaat) projectoverstijgende oplossingen en wordt er in teams gewerkt. ENERGIEBESPARING WORDT EEN THEMA Veel van de in de enqu?te genoemde trends hebben doorgezet. Op dit moment heeft renovatie een grote rol in de omzet van de bouw. Er programma12 nr 5 2014 ? en aansluiten bij de huur voor bestaande en nieuwe bewoners. Dit betekent wel iets voor de opgave en de kwaliteiten. De opgave is veranderd. Bij veel partijen lag de focus op nieuwbouw. Maar met inkrimping van die markt en de vragen met betrekking tot renovatie, is de focus op bestaande bouw komen te liggen. En daardoor is direct ruimte ontstaan voor nieuwe ontwikkelingen. BELANG VAN PRODUCTONTWIKKELING De hedendaagse renovatiepraktijk haalt het niet bij de wensen die er zijn. Er is behoefte aan meer kwaliteit, maar met de traditionele vormen van productontwikkeling wordt die niet gerealiseerd. Van oudsher is productontwikkeling, vanwege kostenverbetering en het voldoen aan wetgeving, de meest voorkomende reden voor innovatie in de bouw2 . Maar de ontwikkeling van producten kent vele smaken. Naast kosten en regelgeving wordt die ingezet om de overcapaciteit te benutten, het assortiment compleet maken, in te spelen op de markt van anderen (concurrentie), nieuwe technologie?n toe te passen en in te haken op een veranderende vraag. VERHOUDING ARBEID EN MATERIAAL Bij de ontwikkeling gericht op kosten is effici?nter produceren de leidraad. Kenmerkend voor de bouw is de verhouding tussen materi- aal en arbeid. Voor nieuwbouw ligt de verhouding materiaal-arbeid op ongeveer 60-40%, voor bestaande bouw is die verhouding grofweg het omgekeerde. De bestaande situatie en het vereiste maatwerk zorgen ervoor dat het aandeel arbeid voor renoveren relatief hoog is. Het verlagen van de kosten is dan meestal een verschuiving van arbeid naar materiaal (fig. 3). Werken met grotere elementen of het produceren vanuit een hal voor een effici?nter proces, zijn oplossin- gen uit het verleden en kunnen niet zomaar in de bestaande bouw worden ingezet. Er moeten wezenlijk andere trajecten worden geko- zen om tot vernieuwing te komen. Productontwikkeling vanuit regelgeving uit zich vooral in het maken van producten die exact voldoen aan de gestelde eisen, of producten met een meerwaarde die zich juist van de standaard onderscheiden. Denk hierbij aan dunnere isolatieplaten of installaties die minder geluid produ- ceren. Bovendien is de waardering voor sommige producten in de EPC zo hoog, dat fabrikanten die hier nog geen aanbod voor hadden dit alsnog op de markt hebben gebracht. Op die manier is (energie)wetge- ving deels de motor geweest voor productontwikkeling. Overigens wil dit niet zeggen dat er geen productontwikkeling plaatsvond in de eerder genoemde terreinen, maar die was maar mondjesmaat en bovendien vooral op nieuwbouw gericht. Het bouwproces van nieuw- bouw was nu eenmaal beter in te schatten en de jaarlijkse bouwopgave gaf voldoende duidelijkheid over afzet. Maar met verandering van de renovatieopgave verandert tevens de wijze van productontwikkeling. PROCESONTWIKKELING Productontwikkeling gaat verder dan alleen het product, want het proces is mede bepalend voor de kwaliteit. Sinds de Grote-Renovatie-Enqu?te zijn diverse ontwikkelingen doorgevoerd. Uitvoerende partijen besteden veel meer aandacht aan flexibiliteit en aan het individu. Bewoners kunnen tegenwoordig kiezen op welk tijdstip werkzaamheden plaatsvinden. Soms is er zelfs ruimte gegeven om niet mee te doen of pas in een later stadium. Bovendien worden werkzaamheden steeds beter op elkaar afgestemd. Met ketenintegratie, Lean-plannen en de inzet van multifuncti- onele teams is de traditionele keuken-, douche-, toiletrenovatie van vijf- tien dagen al teruggebracht naar zeven of zelfs drie dagen. VAN PRODUCT NAAR COMPONENT Die keuzevrijheid is ongeveer vijftien jaar geleden op grotere schaal door- gedrongen en heeft zich nu eindelijk een vaste plek toege?igend. Reden voor de toeleverende industrie om aan de slag te gaan met thema's als comfort, energiebesparing en woonlastenreductie. Het zijn de wensen van bewoners. Productontwikkeling gaat over het kunnen inspelen op de indi- viduele gebruiker en de gebruiker centraal stellen. Dat klinkt eenvoudig, je gaat immers maken waar vraag naar is. In de praktijk is dit toch lastig. De fabrikant gaat namelijk uit van zijn product en de kwaliteiten die hij kan bieden. De gebruiker is over het algemeen niet ge?nteresseerd in producten, maar in de functionaliteit die de producten hem bieden. En vaak wordt die pas geboden door een combinatie van producten, een bouwdeel of een component. Dat betekent dat productontwikkeling niet binnen een bedrijf moet plaatsvinden, maar juist m?t andere bedrijven. Dat houdt in dat de hele visie van een bedrijf moet veranderen van productdenken naar componentdenken. SERIE VAN ??N Om als bedrijf een goede component op de markt te kunnen zetten waarmee de klant zo optimaal mogelijk wordt bediend, dient een functi- onaliteit te worden aangeboden die aansluit bij individuele wensen. Grote series liggen dan niet voor de hand. Een product moet in een individuele situatie kunnen worden aangebracht: de serie van ??n. Juist omdat uitvoerende partijen steeds meer woningen op individuele basis uitvoeren. Het gaat niet meer over een afzonderlijk bouwdeel, maar over samengestelde bouwdelen die voorzien in een gebruiksfunctie. We spreken dan over een component.2 `De eindeloze zoektocht van de bouw', Liebregts, M., Renda 2013/4. programma nr 5 2014 13 Dit componentdenken brengt weer nieuwe knelpunten met zich mee. Iedere fabrikant produceert een goed product. Vervolgens worden die producten op elkaar afgestemd als bouwdeel om te voorzien in het gebruik. Dit is vaak een ingewikkeld proces omdat er diverse belangen van de betrokken partijen meespelen. Vervolgens moet het bouwdeel in de praktijk goed kunnen worden aangebracht en geregeld. Want net zo belangrijk als goede producten, is een goede borging bieden van uitvoering en gebruik. Productontwikkeling, waar bedrijven zich ieder voor zich mee bezighouden, verschuift naar systeemontwikkeling. Daar- bij staat borging van de kwaliteit van het systeem voorop. Dat is nieuw en betekent dat je kennis moet delen. ROL VAN DE BEWONER De ontwikkelingen in de laatste vijf jaar zijn hard gegaan. Uitvoerende partijen hebben een slag gemaakt door een meer individuele benadering en de toeleverende industrie heeft een stap gezet door meer in te spelen op gebruikerswensen. Beide ontwikkelingen zijn overigens niet vreemd als je bedenkt dat ze betrekking hebben op renovatie en niet op nieuwbouw. Bij renovatie is de rol van de bewoner immers groter, al wordt dit niet altijd beseft. Ook in de toekomst is die bewonersrol groot. Zowel voor uitvoerende als toeleverende partijen geldt dat productontwikkeling ondersteunend moet zijn aan de ingezette trajecten. Nieuwe kennis van gevraagde kwaliteiten en van de bestaande voorraad is nodig om de ontwikkelin- gen mogelijk te maken. Aangezien de opgave en de uitwerking ervan steeds individueler wordt en zelfs in een serie van ??n wordt aangebo- den, moet worden gezocht naar de grootste gemene deler. Met welke producten en oplossingen kan een zo groot mogelijk aantal woningen worden bediend? Zo groot, dat het loont om specifieke toepassingen te ontwerpen. Dit kan zodra bekend is hoe de voorraad er uitziet. En die is gelukkig goed in te delen. Niet alleen naar bouwjaar, maar ook naar families met gelijke kenmerken. Op die manier kun je een concept ontwikkelen voor een bepaald marktsegment. Met de families in het achterhoofd kunnen de verschillende agenda's van productontwikkeling opnieuw worden bekeken en op marktpotentie worden beoordeeld. EEN ANDERE OPDRACHTGEVER De belangrijkste ontwikkeling van de afgelopen jaren is dat er nieuw aanbod van functionaliteiten is ontwikkeld. Bij een groot deel hiervan ligt een accent op energiebesparing en woonlastenreductie. Wat dat betreft zijn de wensen van opdrachtgevers ingewilligd. Wel heeft dit aanbod nieuwe vragen opgeroepen die eerder niet aan de orde waren, bijvoor- beeld over kwaliteitsborging, verhoudingen tussen partijen en de wijze van opdrachtverlening. Dit is de opgave voor de opdrachtgever: het stel- len van de juiste vraag en het kiezen van het best passende aanbod. Naast de professionele is er echter nog een opdrachtgever. Dit is er een die tot nu toe onbesproken is gebleven: de eigenaar-bewoner. Met 4,3 miljoen particuliere woningen is deze groep groter dan het aantal corporaties en ook zij staat voor een verbeteropgave. Met de verschui- ving van losse producten naar componentaanbod en garanties wordt het voor die groep wellicht interessant om tot verbetering over te gaan. Kwaliteitsborging bij veranderende samenwerking en flexibele uitvoering is nu een belangrijk item geworden. Het gaat erom dat de opdrachtgever zekerheid wil hebben over de geleverde prestaties en wie binnen de (keten)samenwerking waarvoor verantwoordelijk is. Dit gaat verder dan een procedure met lijstjes en overdrachtsmomenten. Het gaat om communiceren over kwaliteit en het inzichtelijk maken van de geleverde prestaties. TOEKOMSTIGE DILEMMA'S Genoeg gekeken naar het verleden; laten we eens vooruit kijken. Er zijn drie dilemma's die ontwikkelingen de komende vijf jaar gaan bezighouden: 1. Doordat meer wordt samengewerkt in ketens ontstaat er meer afhan- kelijkheid van elkaar. Het eindresultaat ? of dit nu een heel gebouw is of alleen componenten ? is afhankelijk van diverse disciplines. Maar niemand houdt het overzicht op de borging van de projectkwaliteit. Er is behoefte aan een ontwerpregisseur, een (onafhankelijk) iemand die alles overziet en mede zorgt voor de eindkwaliteit. 2. De ontwikkeling naar afzonderlijke componenten is langzaam inge- zet, maar heeft zijn eigen dynamiek en een eigen ontwikkelagenda. Het gaat veel meer over de technologische ontwikkelingen van de component. Welke eigenschappen zijn gewenst en welke verschil- lende smaken componenten moeten er komen? 3. Opdrachtgevers, huurders en eigenaar-bewoners gaan steeds verder in hun wensen. Productie en uitvoering verschuiven naar de serie van ??n. Hoe organiseer je dat, wat betekent dat voor de kosten en hoe past het binnen de visie en het beleid dat er nu is? Onlangs is er een nieuwe opgave aan de dilemma's toegevoegd; verbe- teren met een beperkt budget. DE MOTOR VAN DE BOUW Productontwikkeling is de motor van de bouw: nieuwe materialen, verbeterde processen en een frisse kijk. Er wordt wel eens cynisch gedaan over innovaties in de sector. En eerlijk gezegd zijn er niet veel grote innovaties waar te nemen. Maar vele kleine stapjes maken ook een grote sprong. Terugkijkend naar de Grote-Renovatie-Enqu?te zijn er geen echt grote stappen aan te wijzen. Maar toch heeft in die periode langzaam een omslag plaatsgevonden van product naar component. Misschien is dat de motor voor vernieuwing in de bouwsector: stapje voor stapje. Figuur 3. Vergelijking proceskosten, procesoverstijgend werken en innova- ties.