1 Passieve en frisse school 4-7-2012 Geen ruimte, hoek of stoel bleef onbenut in de voormalige huisvesting uit 1932 van de Veldhuizerschool in Ede (Gld). Er was slechts plek voor acht groepen, waarvan twee in een tijdelijke nevenvestiging waren ondergebracht. Ruimtegebrek, ouderdom van het gebouw en onderhoudskosten waren dan ook de voornaamste redenen om te kiezen voor een nieuw onderkomen. Het heeft de school de nodige tijd en inspanning gekost, maar het resultaat mag er zijn: frisse klaslokalen en een inspirerend en zeer energiezuinig gebouw. Opvallend detail is dat de nieuwe school geen gasaansluiting heeft en een deel van de warmte wordt geleverd door de aanwezigheid van de leerlingen en leerkrachten. Tekst Jan Sijbrandij, foto's Richard Sterkeburg "Het viel niet mee om afscheid te nemen van ons oude gebouw. Voor ouders, leerkrachten en leerlingen was het natuurlijk ook erg spannend. Immers, bouwen aan een nieuwe school zonder verwarming wordt toch als vreemd ervaren", zegt Geertje van de Put, directeur van de Veldhuizerschool. "Maar nu de school eenmaal staat en we er al een tijdje zitten, zijn we vooral heel erg trots." 2 De Veldhuizerschool in Ede is een basisschool met elf groepen (275 leerlingen) en de behoefte was groot om alle elf de groepen op ??n locatie onder te brengen. In het oude gebouw leek dat door ruimtegebrek niet langer mogelijk, maar vasthouden aan de oude situatie leek wel een optie. Een verbouwing van het bestaande pand met een uitbouw zou het probleem van het ruimtegebruik immers kunnen wegnemen. Aan de andere kant lonkte het perspectief van nieuwbouw. Daarmee zou niet alleen het ruimtegebrek worden aangepakt, maar zou de school tevens de luchtkwaliteit en de onderhoudskosten naar de huidige standaarden kunnen tillen. PassiefBouwen Dat goede raad niet altijd duur hoeft te zijn, bleek wel toen Van de Put de problemen van de Veldhuizerschool voorlegde aan ontwerpmanagementbureau HartmanBouwVisie. Het schoolbestuur stond met name een duurzame, energiezuinige en gezonde school voor ogen, en Ben Hartman, directeur HartmanBouwVisie, luisterde goed naar de wensen van de school en keek naar de mogelijkheden die de omgeving bood. "Op basis daarvan zijn we uitgekomen op nieuwbouw volgens het PassiefBouwen-concept", blikt Hartman terug. "Met andere woorden: een gebouw dat geen gebruikmaakt van actieve energie via de conventionele energievoorzieningen, maar juist van de natuurlijke, zogenaamde passieve bronnen die de omgeving ter beschikking stelt." Hartman benadrukt dat het bouwen van een passieve school geen primair doel is geweest. "De visie van de school en de omgeving zijn leidend geweest gedurende het gehele bouwproces." 3 Extreme isolatie En zo ging de bouw van een nieuwe, frisse en passieve school zonder radiatoren, gasaansluitingen of lichtschakelaars in augustus 2010 van start. Dankzij een extreme isolatie kan het gebouw zijn warmte zo goed vasthouden dat het 's winters in theorie met enkele strijkijzers op temperatuur kan worden gehouden. In de praktijk zijn het de leerlingen en leerkrachten die in het koude seizoen voor een deel de verwarming verzorgen. Grootste warmtebron is echter het grondwater, want 's winters wordt energie aan het relatief warme grondwater onttrokken en door middel van warmtewisselaars omgezet in warme lucht. In de zomer voltrekt zich dit proces in omgekeerde richting. Ook dan zorgt de goede isolatie ervoor dat de koelte vooral binnen de muren van het schoolgebouw blijft. Laag energiegebruik Het energiegebruik van de school is maar liefst 75 procent lager dan bij een conventioneel, aan de minimumeisen van het Bouwbesluit voldoend, nieuw schoolgebouw. In 2011 is de school dan ook in gebruik genomen als een van de eerste passiefscholen van Nederland. Het licht en de ventilatie worden volledig automatisch gestuurd op basis van aanwezigheid in de lokalen. De grootste energiebesparing wordt echter gerealiseerd door de eerder genoemde isolatie van het schoolgebouw, die al begint bij de ramen. Deze zijn kleiner dan gebruikelijk, drielaags, en per lokaal kan slechts ??n raam worden geopend. Dat laatste is opmerkelijk want in de oorspronkelijke plannen zouden de ramen hermetisch gesloten zijn. Van onbekend naar bemind Het PassiefBouwen-concept is in Nederland nog een relatief onbekend fenomeen. De manier van bouwen werd oorspronkelijk eind jaren tachtig ontwikkeld door prof. Bo Adamson aan de Universiteit van Lund in Zweden. Vooral in de afgelopen tien jaar nam de bouw van passiefhuizen in het buitenland een hogere vlucht. In Duitsland, Zweden, Oostenrijk en Zwitserland zijn inmiddels meer dan 5000 passiefhuizen gebouwd. In Nederland, Denemarken, Belgi?, Itali? en Frankrijk zijn de afgelopen zes jaar de eerste passiefhuizen gerealiseerd. Betrof het PassiefBouwen-concept aanvankelijk alleen de woningmarkt, tegenwoordig worden ook steeds vaker ? net als de Veldhuizerschool in Ede ? scholen, verzorgings- en verpleegtehuizen, kantoren en bedrijfsgebouwen volgens de principes van dit concept gerealiseerd. De laatste jaren groeit ook de belangstelling voor de toepassing van deze technologie bij renovatie van oudbouw. 4 Inspraak van de leerlingen en docenten leidde echter tot deze aanpassing. Verdere isolatie wordt bereikt met een groen dak en muren van 30 tot 40 cm dik. Al met al levert het een schoolgebouw op met een Rc van gemiddeld 10 m2 K/W en een luchtdichtheid van 0,05 dm3 /m2 .s (de eis voor PassiefBouwen is 0,15 dm3 /m2 .s). De dikte van de muren draagt niet alleen bij aan een goede isolatie van het binnenklimaat, maar zorgt er als bijkomend voordeel voor dat het relatief stil en rustig is in de klaslokalen. Nieuwe berekeningswijze Martijn Geurts, directeur van INNAX Installatieadviseurs, weet eigenlijk niet precies waarom het PassiefBouwen-concept in Nederland pas laat (zie kader) voet aan de grond begon te krijgen. "Zeker weten doe ik het niet, maar ik vermoed dat het toch te maken heeft met de aard van onze bouwwereld. Die is over het algemeen vrij conservatief en PassiefBouwen brengt verandering met zich mee." Gevraagd naar de gevolgen van toepassing van het PassiefBouwen-concept voor ontwerp en implementatie van de installaties, wijst Geurts er dan ook op dat het "voor alle betrokkenen soms een leerschool was", zoals hij het noemt. "Voor ons als installatieadviseurs was het een nieuwe ervaring, waarbij traditionele werkwijzen soms overboord moesten worden gegooid. De grootste verandering zit `m in het denkproces. We zijn bijvoorbeeld gewend om voor de bepaling van het verwarmingsvermogen onze berekeningen uit te voeren met standaard rekenprogramma's. Die programma's sluiten echter niet altijd aan bij de werkelijkheid. In het geval van de Veldhuizerschool was die afwijking dusdanig groot, dat we op een andere manier moesten rekenen." Hij geeft een 5 voorbeeld: "In de traditionele rekenprogramma's wordt een standaardwaarde voor het infiltratieverlies gehanteerd. Dat is de hoeveelheid lucht die door de gevel dringt en daarmee extra verwarmingsvermogen kost. Een passief gebouw is echter dusdanig luchtdicht afgesloten dat die standaardwaarden niet meer kloppen." Waar een traditioneel rekenprogramma ook geen rekening mee houdt, is het verwarmingsvermogen van kinderen. Goed voor een vermogen van 1 KW, volgens Geurts. "In een conventioneel gebouw zijn deze effecten verwaarloosbaar, maar in de Veldhuizerschool, met een opgesteld verwarmingsvermogen van slechts 40 KW, zijn het significante factoren." Ook de schaduwwerking van bomen komt er niet in voor. De bomen zorgen voor schaduwwerking waarbij het koelvermogen kan worden beperkt. Geurts zocht zijn toevlucht daarom in een nieuwe berekeningswijze. "Het PHPP-model is speciaal toegespitst op PassiefBouwen en geeft een realistische uitkomst voor het benodigde vermogen. Met een traditionele berekening zouden we op 100 tot 120 KW aan opgesteld verwarmingsvermogen zijn uitgekomen. Nu is dat dus veel lager." De uitkomsten van de PHPP-berekening werden in het bouwteam soms met enige argwaan verwelkomd. "Begrijpelijk, want technici werken op basis van ervaring. Maar door de principes van PassiefBouwen goed uit te leggen hebben we het team alsnog kunnen overtuigen", aldus Geurts. Respect voor omgeving Tijdens de bouw van de Veldhuizerschool is rekening gehouden met de omgeving ervan. In het ene geval werd de omgeving benut, in het andere geval noopte de omgeving juist tot aanpassing van het gebouw. Zo zorgen de bomen om het gebouw voor koelte en schaduw, 6 waardoor zonneschermen in de zomer niet nodig zijn. Daarentegen werd, uit respect voor de omgeving, de vorm van het nieuwe schoolgebouw aangepast aan de monumentale boom op het schoolplein. BIM Het ontwerp van de school is volledig gemaakt met behulp van het BIM-pakket, met als voordeel dat eventuele knelpunten al in een vroeg stadium konden worden opgelost. Ook is bespaard op faalkosten en is de communicatie tussen adviseurs en opdrachtgever geoptimaliseerd. "Werken met BIM brengt een gebouw in de ontwerpfase weer op een andere manier tot leven", vindt Geurts. "Het doorrekenen van wijzigingen is een groot voordeel. Daarnaast kun je sneller schakelen in het bouwproces omdat je beter kunt anticiperen op de gevolgen van een wijziging." Het realiseren van een passieve school vereist een beetje lef, ook in financieel opzicht. De extra maatregelen die bouwen volgens het PassiefBouwen- concept met zich meebrachten, betekenden een extra investering van circa 200.000 euro. Een deel van dit bedrag (53.000 euro) betaalde de school uit eigen middelen, en Gelderland droeg in het kader van de Beleidsregel Subsidieverstrekking Klimaat een bedrag bij van 100.000 euro. Een bedrag van 53.000 euro nam de gemeente Ede voor haar rekening en de rest werd aangevuld door subsidies van gemeente en provincie. Door de extreem lage energiekosten is de investering snel terugverdiend. Spannend Terugkijkend op het project zal schooldirecteur Van de Put niet ontkennen dat de nieuwbouw intensief en spannend is geweest. Want hoewel diverse onderzoeken uitwijzen dat frisse lokalen een betere werk- en leerprestatie opleveren, zal de praktijk het moeten uitwijzen. "Iedereen is natuurlijk benieuwd of de school straks de besparingen en het comfort gaat leveren die zijn berekend. Wij houden het uiteraard nauwlettend in de gaten. Maar tot dusver is het simpelweg genieten", zegt een tevreden Van de Put.