1 Over de recessie heen springen 18-12-2012 De bouw is in een recessie terechtgekomen. Lang ontkend, maar volgens de jaarlijkse berekeningen van TNO zal die recessie zeker nog een jaar of vijf duren. De zorgen in de bouwsector zijn terecht. Meer dan 60 procent van de architecten is werkloos. In de komende jaren zullen ook de bouwers een nieuw evenwicht moeten vinden met veel minder opdrachten, minder totaalomzet en dus minder personeel. Dat is een maatschappelijk probleem waarvan we de impact nog niet goed kunnen inschatten. De 3TU.Bouw wil aan een mogelijke oplossing ervoor of een verkorting van de duur ervan gaarne een bijdrage leveren. Tekst Mick Eekhout, hoogleraar Productontwikkeling, TU Delft De veelbesproken gouden driehoek voor valorisatie, bestaande uit overheid, industrie en onderzoekers, laat in feite de bouw links liggen. De overheid heeft nauwelijks oog voor de ontwikkelingsbehoeften van de bouw. Het met veel poeha door minister Spies aangekondigde Bouwteam heeft geen grote indruk gemaakt en nauwelijks inspiratie achtergelaten. Tegen de universiteiten zegt de overheid dat zij moeten valoriseren: hun kennis en inzicht te gelde maken. Het MKB Bouw ziet niet veel in onderzoek, want het concurreert dage- lijks met bekende materia- len en producten; onbekende experimentele producten worden nauwelijks gevraagd. Opdrachtgevers hebben zich zodanig ingedekt in specificaties, dat de inschrijvende aannemers alleen ervaren producten opnemen in hun aanbieding. Waarom derhalve onderzoeken en experimenteren? De universiteiten doen liever fundamenteel dan toegepast onderzoek, maar het MKB herkent dat niet of nauwelijks als waardevol. De nieuwe golf van buitenlandse beursstudenten die in Nederland haar doctoraatsbul wil behalen, helpt het MKB Bouw ook nauwelijks. Hans Ramler van BAM Illustratie Auke Herrema 2 Wegen betoogde dat al eerder in vakblad Cement (`Problematiek van het universitaire onderwijs', Cement 2009/1). Met in het centrum van de gouden driehoek het vergeten midden, waar de zwaartekracht staat die de driehoek laat werken: de gebruiker, de consument, de maatschappij waarvoor de bouw in feite in de weer is. En die consument geeft er op dit moment de brui aan. Projectontwikkelaars en bouwers hebben te veel kantoren gebouwd; huurders hebben kantoren verlaten; de woningmarkt zit op slot vanwege de veranderende rol van hypotheken. Een maatschappelijke bezinning over grote leningen en de noodzakelijke afwaarderingen van particulier en bedrijfsmatig onroerend goed. Daarmee heeft de gouden driehoek zijn gouden glans verloren, lijkt wel. De vernieuwing bouw legt de nadruk zeer op de grotere procesefficiency in het bouwen. Die lijkt nu veel minder van belang geworden. Finland MKB Bouw is danig verdeeld over bedrijven en bedrijfjes, met zo weinig coherentie en zo weinig ervaring buiten de directe bouwprojecten, dat het ook niet in staat lijkt om een gemeenschappelijke vuist te maken. In tegenstelling tot bijvoorbeeld Finland, zoals collega prof.dr.ir. Joop Halman van Universiteit Twente oppert (`Leren van de Finse bouw', bouwiqonline). Daar hebben de Finse overheid, het Finse bouwbedrijfsleven en de Finse universiteiten in een gezamenlijke krachtsinspanning een nieuwe toekomst bedacht voor de Finse bouw. Deze inspanning zorgt voor een deel voor nieuwe producten, en voor een ander deel voor export van betere en excellente producten. Daar heeft de Finse overheid flink in ge?nvesteerd, wetend dat ook in Finland de bouw 10 procent van het BNP uitmaakt. In Nederland is het aandeel van de bouw in de nationale nijverheid niet anders. Maar Nederland heeft ook nog een grote handel en industrie, die gewend zijn om voor de deur van ministeries te liggen. De Nederlandse bouw heeft nog lang aan de ontkenningsfase vastgehouden. De onvermij- delijkheid van het grootschalig bijsturen begint langzamer- hand door te dringen. Maar de bouw houdt liever haar hand op bij grote infrastructurele projecten, dan zich verder te bekwamen door nieuwe uitdagingen. Bridging the gap Vanuit de bouwfaculteiten van de universiteiten in Delft, Eindhoven en Twente, de 3TU.Bouw, wordt van enige afstand gekeken naar de bouw. De universiteiten kennen hun Foto VACpunt Wonen 3 eigen economische discipline en cycli. Ook daar is de broekriem aangehaald. Drie jaar geleden is het masterplan voor universitaire bouwresearch vanuit de 3TU.Bouw gepubliceerd in `Bridging the gap'. Op 8 oktober 2012 is de 3TU.Bouw officieel de lucht in gegaan. `Bridging the gap' geeft voor de universiteiten een nieuwe, maatschappelijk betrokken richting van universitair bouwonderzoek aan. Het is nieuw voor de in het algemeen als autistisch geziene onderzoekers, om zich te openen voor de samenleving. De 3TU.Bouw is ook een nationaal antwoord. Drie jaar na het begin ervan is de recessie nog duidelijker geworden. Universitair bouwonderzoek gaat dan een maatschappelijke versnelling hoger. Nieuw onderzoek kan nu beter worden ingevuld door samen met bedrijven in de bouw te zoeken naar een beloftevolle toekomst. Door de branche te helpen de recessie te overleven, of ? als dat buiten de macht van onderzoekers ligt ? door de bouw te helpen aan inzicht in een toekomst na de recessie. De 3TU bouwfaculteiten openen zich niet alleen naar de maatschappij, maar ook naar de toekomst van de bouw. Het zicht door de voorruit is beter dan door de zijramen, en zeker beter dan door de achteruitkijkspiegel. Dit artikel gaat over de mogelijkheden voor de toekomst van de bouw, die door de combinatie van industrie en universiteiten, ofwel bouwbedrijven en onderzoekers, ontstaan. Behoeften De onderliggende vraag lijkt te zijn: heeft de BV Nederland in de toekomst nog voldoende geld voor de bouw? In wezen is dat een omgekeerde redenatie. Want een maatschappij heeft behoeften, waaronder bouwkundige behoeften, en daaraan dient te worden voldaan door de bouwindustrie. Als de bouwbehoefte er niet meer is of voor lange tijd veel kleiner wordt, moet het bouwvolk op zoek naar ander werk. Maar wat is nodig? Welke bouwwerken en gebouwen kunnen gebouwd worden die we zeker lange tijd zullen gaan gebruiken? De gebruikstijd van 20 jaar van gebouwen moet weer omhoog naar 50 jaar. Welke no-regret-beslissingen kan men dan als initiatiefnemer in de bouw nemen? Gebouwen ontwikkelen en realiseren met een veel grotere flexibiliteit en die voor meerdere generaties gebruikers zonder grote aanpassingen of veranderingen meegaan? Is het niet verstandig om daarvoor een verdere kijk op de toekomst trachten te ontwikkelen? De toekomst van de gebouwde omgeving van Nederland in 2040 moet verkend worden door te redeneren naar de toekomst van de samenleving, de rol van de gebouwde omgeving daarin, en tenslotte de ingrepen die de bouwnijverheid moet doen om de huidige gebouwde omgeving aan te passen aan de Foto Lomboxnet 4 toekomstige behoeften. Zo redenerend zou de bouw de echte behoeften kunnen accommoderen en niet de marktwaan van individuele (op winst beluste) initiatiefnemers. Natuurlijk zullen er in de verre kijk naar de toekomst vele complexerende invloeden zijn, met een mogelijke conclusie dat een betrouwbare kijk op de toekomst onmogelijk lijkt. Maar het bestuderen van een mogelijke, wenselijke, waarschijnlijke en onwaarschijnlijke toekomst geeft veel inzicht. Nieuwe wegen Onderzoek dat gericht is op de korte termijn wordt door veel bedrijven in hun eigen ontwikkelingsafdelingen gedaan. In eerste instantie is dat productontwikkeling. Minder vaak worden nieuwe principes en nieuwe aanpakken ontwikkeld als ambitie, waarbij op de weg naar dat doel er in tweede instantie nieuwe producten kunnen worden ontwikkeld. Universiteiten zouden nieuwe wegen kunnen aangeven; nieuwe principes die door een te grote focus op het eigen product en het eigen marktaandeel niet herkend worden in hun potenties. Professionals van buitenaf kunnen dan een verrassend effect hebben. De oogkleppen af, al is het maar in uitgebreide brainstorms en de uitwerking daarvan. Vanaf haar zijde vraagt de 3TU.Bouw zich af of haar onderzoek bijdraagt aan de bouw, wat dat onderzoek oplevert en wie dat onderzoek dan uitvoeren. Onderzoek dient om omissies in de kennis op te vullen, voortschrijdend inzicht in vele aspecten van de bouw te verhogen, de stand der techniek te verhogen, om meer efficiency in de bouwinnovatie te bewerkstelligen, een betere prijs-kwaliteitverhouding te bereiken en om de BV Nederland sterker te maken in export. Achter lopen Een groot Europees thema, waar Nederland overigens al jarenlang in achter loopt, is sustainability of duurzaamheid. We hebben enkele keien daarin ? prof.dr.ir. Andy van den Dobbelsteen en prof.dr.ir. Arjan van Timmeren ? maar zij maken als individuen niet goed wat grote groepen zouden moeten doen. Namelijk Nederland voor gaan in het ontwikkelen van kennis en inzicht om energieneutrale gebouwen te ontwikkelen en te realiseren. De EU eist dat alle nieuwe woningbouw in 2020 energieneutraal moet zijn, vervolgens daarbij de utiliteitsbouw, en in 2050 moeten alle gebouwen dat zijn, ook bestaande bouw. Het zijn uiteraard niet alleen de universiteiten die effectief onderzoek doen. Bouwonderzoek kent een aantal partijen die op een verschillende wijze aan onderzoek doen: 3TU; TNO, ECN en de GTI's (Grote Technologische Instituten); De hbo's; NLingenieurs; BNA; SBR; CUR, CURnet; en Private onderzoeksinstanties zoals Booosting en SlimBouwen. 5 Elk van deze instellingen heeft een ander doel. Als we het onderzoeksdomein van de instellingen zouden weergeven als thema's in een pannenkoek met een bepaalde smaak, ze bovenop elkaar zouden leggen en dan met prikkers vastzetten, dan ontstaat het beeld van een soort club sandwich. Vervolgens zou voor elke maatschappelijke uitdaging op die wijze een segment uit die club sandwich gesneden kunnen worden, waarin alle spelers aanwezig zijn voor hun onderdeel; hun specialiteit in het onderzoek. In dat geval lijkt het onvermijdelijk dat de verschillende onderzoeksspelers in de club sandwich hun eigen karakteristieken defini?ren, hun sterktes en zwaktes, en aangeven hoe zij in consortia zouden willen samenwerken op het gebied van bouwonderzoek. De besturen van deze instellingen zouden samen een herenakkoord kunnen sluiten, waarin de eigen competenties worden geformuleerd, elkaars grenzen worden afgebakend en spelregels voor integrale samenwerking worden afgesproken. Met het doel eerder complementair te werken dan concurrerend. Tekort Op dit moment staat de veelgeroemde Europese open (inter)nationale concurrentie in universitair onderzoek borg voor een verlies aan uren van 30 tot 50 procent. Het betreft hoogleraren die alleen tenders invullen en daarmee geen tijd meer overhouden voor het werkelijke onderzoek. Dat is juist niet effici?nt. En er zijn al zo weinig universitaire onderzoekers en hoogleraren. 40 FTE aan 3TU- hoogleraren, tegenover 340.000 bouwbetrokken personen. Deze zeldzame boegbeelden zouden beter als visionairs de weg kunnen wijzen en inspireren, terwijl andere onderzoekers uit alle 8 onderzoekslagen zich actueel bemoeien met het MKB Bouw. Er is dus een grote behoefte aan meer effici?nt werken naar onderzoeksprojecten toe. Dat leidt ook tot het voornemen om, met respect voor onderzoeksspelers, samen te werken vanuit eigen sterkte indien zich opdrachten voordoen, betaald of onbetaald. Het recente voorbeeld van door de overheid gesponsord onderzoek in het TKI Energiebesparing in de gebouwde omgeving, geeft door de zelforganiserende werking van dat TKI (Topconsortium Kennis en Innovatie) en een zeer fundamentele programmaraad, nauwelijks de gelegenheid aan partijen in de bouw om de met veel bombarie aangekondigde onderzoeksondersteuning vanuit het ministerie van Economische Zaken te genieten. Het is nodeloos om te vermelden dat het betrokken MKB Foto VACpunt Wonen 6 Bouw zeer gedesillusioneerd is in deze overheidspoging om de bouw via subsidies te stimuleren. De bouw moet het echt zelf oplossen, zonder de overheid. Exportland De concurrentie van de bouw bevindt zich in de toekomst niet in Nederland, maar in het buitenland. We zullen de bouw in Nederland een betere prijs-kwaliteitverhouding moeten geven. De BV Nederland en haar bouwsector zullen we sterker moeten maken, meer toegepast op de eisen en wensen vanuit de samenleving, en effici?nter, met als een van de meetbare mijlpalen meer export. "Nederland is een klein land, met een gigantisch buitenland", om wijlen Jozeph Luns, Nederlands diplomaat en politicus, te citeren. In de eenentwintigste eeuw exporteren alleen architecten en toeleverende industrie in enige mate. Voor een handelsnatie, die met de VOC ooit begon de wereld te veroveren, is die bouwexport veel te bescheiden. Als we werkelijk zo slim zijn als we beweren, dan zouden we ook een veel grotere exportomzet moeten hebben. Bijvoorbeeld door middel van exportconsortiums die specifieke projecten als design & build-projecten uitvoeren. Vanuit heel Europa gaan Duitse, Franse, Spaanse en Britse consortia de hele wereld rond, maar nergens zal men een Nederlands consortium tegenkomen. Dan moet de gebruikelijke xenofobie overwonnen worden; we gaan overal in de wereld op vakantie, maar durven er niet te werken. Dus als die export nog te ver weg is ? want het kost een aantal jaren voordat je goede relaties gevestigd hebt ? dan keren we weer terug naar de productontwikkeling en de maatschappelijke plaats van de bouw. Dit, door middel van specialisaties waarvoor in research en development moet worden ge?nvesteerd. Vooruit In het algemeen dient de drempel tussen project- en productgerichte bedrijfsleven enerzijds, en de onderzoeksgerichte instituten van de club sandwich anderzijds, verlaagd te worden. Het doel is de BV Nederland als geheel te laten profiteren van inzicht en kennis die er bij de onderzoekers wel zijn of kunnen worden ontwikkeld, maar niet worden gebruikt in de praktijk. Het is tijd dat de voornoemde acht onderzoekspartijen elk voor zich hun sterke en zwakke punten beschrijven en hun kansen en bedreigingen erkennen. Die zetten ze tegen elkaar af en daarover communiceren ze open. Ten slotte moeten zij tot een rolverdeling komen met veel kleinere overlappen, waarbij de lichte irritaties geslikt worden, om zich vervolgens in het huidige tijdsgewricht te ontwikkelen. Om echt vooruit te komen in de volgende jaren moeten we nieuwe specialisaties ontwikkelen, nieuwe markten zoeken, ons voorbereiden op een duurzame toekomst voor de thuismarkt, en betere producten ontwikkelen. Dan is een nieuw verdienmodel, waar bouwmanagers graag over spreken, verwarrend vestzak-broekzakwerk. Maar wie neemt het initiatief? Wie neemt de leiding? 3TU.Bouw, het NVTB, Economische Zaken? Daarmee zijn we weer terug bij de gouden driehoek van de valorisatie.