onderhoud scholen ontbeert langetermijnvisie26 nr 1 2015 onderhoud scholen ontbeert langetermijnvisie Bijna de helft van de scholen voldoet niet aan de normen voor binnenluchtkwaliteit. Samen met energieverbruik is dat het belangrijkste aspect bij het onderhoud van schoolgebouwen. Per 1 januari hebben schoolbesturen de gehele verantwoorde- lijkheid voor binnen- en buitenonderhoud. Met het doorlopen van de goede marsroute kunnen zij geld en energie besparen, verduurzamen en de lucht- kwaliteit verbeteren. tekst en beeld pieter klep, senior consultant maatschappelijk vast- goed, innax Schoolbesturen zijn vanaf 2015 volledig verantwoordelijk voor het totale onderhoud van hun schoolgebouwen. Daarvoor lag de verant- woordelijkheid voor het technische buitenonderhoud nog bij gemeen- ten. Oorzaak van de wijziging zijn de aankomende wijzigingen in het bekostigingsstelsel voor onderhoud aan schoolgebouwen. De huidige scheiding tussen buiten- en binnenonderhoud levert opmerkelijke situa- ties op. Zo kan het voorkomen dat het ene jaar het schoolbestuur de kozijnen aan de binnenzijde heeft laten schilderen en de gemeente het jaar daarop kozijnvervanging op de planning heeft staan. Bij 80% van de schoolgebouwen is de luchtkwaliteit van onvoldoende kwaliteit onderhoud scholen ontbeert langetermijnvisie nr 1 2015 27 Belangrijk aandachtspunt bij de overdracht van buitenonderhoud is het in kaart brengen van de huidige onder- houdstoestand Tabel 1. Nederland telt ongeveer 7500 schoolgebouwen met een gemiddelde leef- tijd van 42 jaar. De verdeling is als volgt: 2000 18% INSTANDHOUDEN OF VERBETEREN? Slechts 4% van de scholen beschikt over een energielabel, waarvan 75% een label C of lager heeft en maar liefst een kwart een G-label. Het groot- ste deel van de basisscholen stamt uit de jaren zeventig; bepaald niet een periode die bekendstaat om goede bouwkwaliteit (tabel 1). Zeker ener- giezuinigheid was in die tijd geen issue. Ventileren was vaak een kwestie van de klepramen openzetten, iets wat de laatste jaren, mede door toenemende stookkosten, steeds vaker achterwege blijft. Met alle gevol- gen van dien voor de kwaliteit van het binnenmilieu. Het is algemeen bekend en middels diverse onderzoeken aangetoond dat bij 80% van de schoolgebouwen de luchtkwaliteit van onvoldoende kwaliteit is en dat bij de helft van deze gebouwen onvoldoende moge- lijkheden zijn om het CO2 -gehalte beneden de norm te houden. Een slecht binnenklimaat leidt tot een hoger ziekteverzuim, zowel onder leerlingen als onderwijzend personeel, en zet leerprestaties zwaar onder druk. Volgens de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland verkeren circa 1000 schoolgebouwen in een dermate slechte staat, dat sloop, nieuwbouw of grondige renovatie noodzakelijk is. Daarnaast zijn er nog zo'n 2000 complexen die weliswaar in functionele zin volstaan, maar ernstig onderhoud en verbetering van het binnenmilieu behoeven. WAT WEERHOUDT SCHOOLBESTUREN? Desondanks is het onderhoud bij de meeste scholen gericht op instand- houding van de huidige huisvestingskwaliteit en niet op verbetering daarvan. Gezien de genoemde risicofactoren is dat eigenlijk een onhoudbare situatie. Het ontbreken van technische kennis, een inte- grale huisvestingsvisie op gebouwkwaliteit en professioneel opdracht- geverschap, kunnen worden gezien als belangrijke oorzaken van ad hoc handelen als het gaat om gebouwgerelateerde technische zaken. Ook de complexiteit om onderhoud passend te krijgen binnen de beschik- Het ontbreekt schoolbesturen aan technische kennis, een huisvestingsvisie en professioneel opdrachtgeverschap INTEGRAAL VERBETERPLAN Belangrijk aandachtspunt bij de overdracht van buitenonderhoud is het in kaart brengen van de huidige onderhoudstoestand. Vastgesteld moet worden of er sprake is van bijvoorbeeld achterstallig onderhoud, of er grote technische activiteiten te wachten staan en wat de toekomstige onderhoudsbehoefte is. Daarbij kunnen direct andere urgente thema's worden meegenomen zoals de kwaliteit van het binnenmilieu, verwar- ming, ventilatie en energieverbruik. Door alle technische en gebruiks- aspecten in een keer op te nemen, is het mogelijk om een integraal verbeterplan te ontwikkelen. Energie-effici?ntie en een gezond binnen- milieu zijn daarbij twee belangrijke kernthema's. Het gaat immers om de optimale gebruikskwaliteit, zodat aan de primaire gebouwtaak ? het faciliteren van goed onderwijs ? tegemoet wordt gekomen. In de huidige praktijk wordt het onderhoud van schoolgebouwen vrij tradi- tioneel aangepakt door middel van meerjarenplannen en budgettering op basis van onderhoudsactiviteiten. Het ontbreekt vaak aan een langeter- mijnvisie op duurzame instandhouding. Door de technische staat en de gebouwfunctionaliteiten integraal te beschouwen, kan een strategie worden gevormd over instandhouding, verbetering en verduurzaming van het schoolgebouw. Daarbij dienen alle bouwkundige en installatietechni- sche zaken als energieprestatie, binnenmilieu, asbest en veiligheidsaspec- ten (huidig gas, water, elektra) te worden meegenomen. Ook financiering van de verduurzaming en budgettaire kostenegalisatie horen daarbij. In dit artikel ligt de nadruk op haalbare, toekomstbestendige (bij voor- keur gasloze) concepten die worden gefinancierd uit de vermeden ener- gielasten. Verder worden mogelijkheden en praktische routes beschre- ven die gemeenten en schoolbesturen helpen om het instandhoudings- vraagstuk te beheersen, plus daadwerkelijk verduurzamingstappen te maken bij onderhoud en renovatie binnen de beperkte financi?le kaders. 1000 scholen verkeren in dermate slechte staat dat sloop, nieuwbouw of grondige renovatie noodzakelijk is onderhoud scholen ontbeert langetermijnvisie28 nr 1 2015 Figuur 1. Een logische strategie voor verduurza- ming zijn de drie stappen van trias energetica bare onderhoudsbudgetten, weerhoudt of belemmert schoolbesturen om onderhoud structureel in te zetten voor een betere, gezonde werk- en leeromgeving. Echter houdt onderhoud gericht op slechts instand- houding de bestaande problemen in stand rondom luchtkwaliteit en hoog energieverbruik. Dit is onaanvaardbaar, temeer als het knaagt aan de primaire functie van een schoolgebouw: goed onderwijs. De overheveling van budgetten voor buitenonderhoud van gemeenten naar scholen is dan ook een uitgelezen kans om een start te maken met integrale kwaliteitsverbetering. Het volledige onderhoudsbudget ligt nu immers in ??n hand. Echter, doordat de overdracht van gelden ook gaat gepaard met een inperking van het overheidsbudget, zullen slimme oplossingen op het gebied van techniek, financi?n en welzijn nodig zijn. OVEREENSTEMMING OVER INHAALSLAGEN Voordat de overdracht van het buitenonderhoud plaatsvindt, is het, zoals gezegd, voor het schoolbestuur van belang om inzicht te krijgen in de onderhoudstoestand van het vastgoed. Het is natuurlijk niet gewenst dat gebouwen worden overgedragen met achterstallig onder- houd. Het is redelijk om te verlangen dat de gebouwen in goede onder- houdsstaat verkeren of dat er gereserveerde gelden voor onderhoud beschikbaar zijn. Scholen en gemeenten zullen tot overeenstemming moeten komen over eventuele inhaalslagen van de gebouwkwaliteit. Inzicht in de uitgangssituatie is nodig om een juiste overdracht van de onderhoudstaak tot stand te brengen. Zo geeft een NEN 2767-conditie- meting objectief inzicht om bij een nulmeting de onderhoudsstaat van de verschillende bouwelementen vast te leggen en af te zetten tegen de vereiste overdrachtskwaliteit. Voor een compleet beeld horen hierbij vanzelfsprekend ook de conditie van de binnenzijde en de gebouwin- stallaties. Tegelijkertijd kunnen tijdens de gebouwinspecties binnenmilieu- metingen worden verricht in de klaslokalen en kan de energieprestatie in beeld worden gebracht. Allemaal elementen die in een later stadium nodig zijn om te komen tot een integraal verduurzamingsplan. ONDERWIJS- EN HUISVESTINGSVISIE Het hebben van een onderwijsvisie is gemeengoed in de sector. Een adequate vertaling van de onderwijsvisie naar geschikte huisvesting ontbreekt echter vaak, zeker bij bestaande gebouwen. Dat is vreemd, gezien de invloed van het complex op het onderwijs en de leerpresta- ties. Schoolbesturen doen er daarom goed aan om een huisvestingsvi- sie te integreren in het totaalbeleid van de school, zodat kwaliteit van onderwijs, huisvesting en financi?n op elkaar aansluiten. Zo'n visie gaat in op de huisvestingsbehoefte, instandhoudingstermijn, verhuur/functie- menging, contract- en financieringsvormen en op kwaliteitscriteria voor energiezuinigheid, luchtkwaliteit en duurzaamheid. Onderhouds- en renovatiemaatregelen worden steeds getoetst of ze passen binnen de visie met kwaliteitscriteria. Ook wordt gewaakt dat met de maatregelen geen belemmeringen worden opgeworpen om het gewenste kwaliteits- niveau op langere termijn te bereiken. Het hebben van een huisvestingsvisie is ??n ding, het praktisch invullen van zo'n visie vergt goed opdrachtgeverschap. Hiervoor is een groot aantal competenties nodig. Schoolbesturen zullen zich daarom moeten gaan bekwamen in strategische kennis over huisvesting, facilitair management en duurzaamheid. Voor de uitvoering kan dan op deskundige wijze externe capaciteit worden ingekocht. Gewaakt moet worden om op basis van de oude aanpak nu al afspraken te maken met partijen. Het is belangrijk om vanuit een integrale visie te werken, willen kansen kunnen worden benut. VERDUURZAMINGSSTRATEGIE Een beproefde en logische strategie om de verduurzaming handen en voeten te geven, zijn de principes van de trias energetica. Deze strate- gie wordt vaak toegepast voor het thema energie, maar is evengoed bruikbaar voor andere duurzaamheidsthema's als water, luchtkwaliteit en grondstoffenbenutting. Trias energetica bestaat uit drie stappen (fig. 1): 1. Reduceer de energievraag. Maatregelen in dit kader zijn onder andere het isoleren van de bouwkundige schil (dak en gevels) en het toepassen van een ventilatiesysteem met warmteterugwinning. 2. Wek de nog resterende energiebehoefte op duurzame wijze op. Dit kan met zonnecellen, zonnecollectoren, bio-energieketels of warmte- pompen met energieopslag in de bodem. Op deze wijze wordt geen beslag gelegd op eindige fossiele bronnen. 3. Als fossiele energie per se nodig is, pas die dan met zo effici?nt mogelijke technieken toe, bijvoorbeeld hr-ketels. In principe wordt de trias energetica toegepast op ??n gebouw. Als er sprake is van een cluster van gebouwen die bij elkaar liggen, is het logisch om mogelijkheden te onderzoeken voor gezamenlijke opwek- king van duurzame energie. Denk aan warmtekoudeopslag of bio-ener- gie. De trias energetica wordt op strategisch niveau in de integrale huis- vestingsvisie vastgelegd, inclusief de ambities en doelstellingen voor de lange termijn. Bijvoorbeeld het uitfaseren van stap 3 ofwel het stapsge- wijs toewerken naar een gasloos en energieneutraal gebouw. VERBORGEN KASSTROMEN Naast het normale onderhoudsbudget komen er ook verborgen kasstromen beschikbaar uit vermeden energielasten; energiebesparing levert geld op. Een besparingsambitie van 30 tot 40% is, zeker bij de oudere gebouwen, in het algemeen meestal zeer goed haalbaar. Een deel van deze besparingen kan worden aangewend voor de financiering Een ESCo geeft gegarandeerde prestaties tegen vaste, vooraf overeengekomen vergoedingen Schoolbesturen zullen zich moeten gaan bekwamen in strategische kennis over huisvesting, facilitair management en duurzaamheid onderhoud scholen ontbeert langetermijnvisie nr 1 2015 29 Studentencentrum Plexus van de Universiteit Leiden van verduurzaming. Dit vraagt echter wel om investeringsruimte aan de voorkant. Sommige schoolbesturen zullen over voldoende liquide middelen beschikken om de verduurzaming van zijn complexen direct zelf te kunnen financieren. Als er geen investeringsruimte is, zal er een beroep moeten worden gedaan op externe financiering. Energy Service Companies (ESCo's) kunnen hier uitkomst bieden. ESCo's bieden, afhankelijk van de specifieke situatie, meestal volledige energie- of verduurzamingsconcepten aan die worden gefinancierd met de opbrengsten uit energiebesparingen. Het voordeel hiervan zit vooral in de gegarandeerde prestaties tegen vaste, vooraf overeengekomen vergoe- dingen. Op deze wijze zijn de variabele lasten voor energie beheersbaar en is een klimatologisch prettige leer- en werkomgeving geborgd. Voor de investeringen die nodig zijn, wordt vaak gebruikgemaakt van energie- en klimaatfondsen. Deze financieringspartijen zetten voor verduurzamings- doeleinden laagrentende leningen uit, waarbij vooral de kasstromen ? dus de vaste vergoedingen van de eindgebruiker aan de ESCo ? dienen als garantie op investeringen. ESCo's nemen als derde partij de volledige investering aan de voorkant en de exploitatierisico's op zich. Behalve dat de inschakeling van een ESCo een oplossing is bij het ontbre- ken van voldoende liquide middelen, heeft het nog andere voordelen. Zo kunnen aan de externe financiering ook prestatiecontracten worden gekop- peld en kan de ESCo subsidies verwerven en fiscale regelingen benutten waarop een school normaal gesproken geen aanspraak kan maken. Op deze manier betaalt een duurzaam schoolgebouw zichzelf terug. NOODZAAK QUICKWIN-MAATREGELEN Financiering met een ESCo kan op verschillende niveaus: product, installatie, gebouw of cluster van gebouwen. Het is belangrijk van tevo- ren goed na te denken over de wijze van financieren. Wil de school ?berhaupt wel een externe financiering aangaan en zo ja, tot welk niveau? Een ESCo op gebouwniveau is alleen mogelijk wanneer daarin alle besparingsmogelijkheden kunnen worden opgenomen. Quickwin- maatregelen als energiezuinige verlichting zijn nodig om de duurdere maatregelen te kunnen bekostigen. Het is belangrijk om dit te beseffen voordat wordt ingegaan op de financiering van ??n afzonderlijke maatre- gel, hoe interessant het aanbod op zichzelf ook is. Een stap verder dan alleen het energiethema, is het verhogen van de gebruikswaarde en de bezettingsgraad, door maatregelen waarmee `Een beter milieu begint bij jezelf' krijgt bij verduurzaming van scholen een extra dimensie meervoudig gebruik mogelijk wordt gemaakt en (huur)inkomsten zijn te genereren. Denk hierbij bijvoorbeeld aan het gebruik van een lokaal door een wijkvereniging, muziek- of hobbyclubs. Ook dit soort gebruiksopties moeten in de integrale huisvestingsvisie worden opge- nomen. Voor de technische instandhouding moeten ze worden vertaald naar een duurzaam meerjarenonderhoudsplan. MARSROUTE VOLGEN Als wordt besloten dat de overheveling van de budgetten voor buiten- onderhoud van gemeenten naar scholen aanleiding vormt voor verduur- zaming, is het zaak vanaf het eerste initiatief een goed geplande mars- route te volgen. Daarnaast en nog voordat er sprake is van enige vorm van verbetering of energiebesparing, is het sterk aan te bevelen om direct te starten met het meten van de technische gebouw- en instal- latiekwaliteit en de dagelijkse energiestromen. Deze verzamelde data vormen later de basis voor een goede onderhoudsstrategie en planvor- ming. Verzamel op voorhand ook kennis over integrale verduurzaming en verken de diverse financieringsmogelijkheden. Een energiescan kan bovendien direct de nodige quick wins in kaart brengen, die tegen zeer geringe investeringskosten meteen geld opleveren. De verschillende stappen in de marsroute zijn: Ontwikkel visie, strategie en beleid over schoolhuisvesting en onder- houd, als onderdeel van de integrale onderwijsvisie; Laat zo spoedig mogelijk een technische kwaliteitstoets (NEN 2767) uitvoeren. Meten is nog altijd weten. Het is een onmisbare objec- tieve vaststelling van de onderhoudstoestand van de schoolgebou- wen en is nodig om met gemeenten tot een vergelijk te komen, als het gaat om eventueel achterstallig onderhoud of gereserveerde gelden voor onderhoud. Hieronder vallen conditiemetingen, energie- prestatie en binnenmilieuonderzoek; Stel zowel voor de korte (1 tot 5 jaar) als voor de lange termijn (25 jaar) een integraal onderhouds- en verduurzamingsplan op, inclusief globale kostenramingen. Doe dit in samenwerking met een gebouw- verduurzamingsexpert en op basis van de huidige en de gewenste situatie. Stem de kostenraming af op beschikbare budgetten en financieringsmogelijkheden; Laat marktpartijen kennis en innovatie inbrengen over onderhoud, energieprestatie en verduurzaming door aan te besteden op basis van kwalitatieve prestaties; Combineer de uitvoering van onderhoud en de genomen energie- maatregelen met onderwijsprogramma's over klimaatproblematiek, energiebesparing en duurzame energie; en Zorg voor exploitatie van de energievoorziening en monitoring van prestaties door middel van slimme bemetering. Vanuit de gemonitorde data kan vervolgens het energieverbruik worden geoptimaliseerd of kunnen verdergaande besparingsmogelijkheden worden gesignaleerd. Het oude gezegde `Een beter milieu begint bij jezelf', krijgt bij de verduurzaming van scholen een extra dimensie. Energie- en milieugere- lateerde maatregelen worden bij voorkeur gekoppeld aan educatieve programma's, zodat de jeugd duurzaamheid als vanzelfsprekend ervaart.