programma10 nr 2 2013 programma nieuwe samenwerkingen nieuwe selectiemethoden De bouwsector verkeert in grote nood. Er is een aanzienlijke overcapaciteit, terwijl de potenti?le vraag aan kwaliteitsaanpassingen met ruim 7,2 miljoen woningen nog nooit zo groot is geweest. De praktijk van vijf jaar geleden, bij de start van de crisis, zal nooit meer terugkeren. tekst martin liebregts In de afgelopen periode zijn diverse initiatieven opgepakt om tot nieuwe samenwerkingsverbanden te komen in de veranderende markt. De oude posities zijn niet meer vanzelfsprekend en partijen zijn naarstig op zoek naar nieuwe vormen, die een langere houdbaarheidsdatum hebben dan die waar tot nu toe mee gewerkt is. Op dit moment verkeren we als sector in een overgangsfase, waarin gezocht wordt naar het antwoord dat meer crisisbestendig is. Natuurlijk is de bouw sterk afhankelijk van externe omstandigheden, zoals woningmarkt en beschikbaarheid van financi?le middelen. De bouw was en is conjunctuurgevoelig. Maar de huidige situatie is anders dan dertig jaar geleden. De maatschappij is sterk veranderd, terwijl de bouw nog bijna hetzelfde is gebleven. Zelfs is de sector soms dingen vergeten, die in het verleden goed gingen. NiEuwE positiEs EN vErbaNDEN In dit artikel gaan we in op de samenwerkingsvormen en selectiemetho- den die zich in de huidige praktijk voordoen. Ketensamenwerking is er daar een van, en staat vaak op de agenda. Het gaat er niet om vast te stellen wat de beste vorm of methode is. De keuze voor het een of het ander hangt veelal af van de context of de specifieke vraag waarvoor een aanbod geleverd moet worden. Van belang voor de sector is dat allerlei nieuwe posities en verbanden aan het ontstaan zijn, die ervoor moeten zorgen dat de klant/bewoner beter bediend gaat worden (meer kwaliteit en keuze voor een passende prijs). De kunst zal in deze over- gangsfase zijn om niet met z'n allen te proberen zich met alles te bemoeien, maar de inbreng van de partijen af te stemmen op de wezen- lijk toegevoegde waarde. Dit houdt onder andere in dat er een heldere scheiding tussen vrager en aanbieder moet ontstaan. Juist in de toekomst zal ? in de uitvoering van de taken met bijbehorende verant- woordelijkheden ? de rol van vrager en aanbieder nog duidelijker gescheiden zijn. Zeker in de bouw is en blijft dit vaak een groot probleem, want (ver)bouwen kunnen we toch allemaal. Dat doet denken aan de auto van vroeger. Ook toen dacht iedereen er verstand van te hebben, zeker als het om repareren en aanpassen ging. programma nr 2 2013 11 sElEctiEmEthoDE als basis voor samENwErkiNg Veel gesproken en geschreven is er de laatste jaren over de innovatie in de bouw. Ook allerlei selectie- en aanbestedingsvormen zijn hierbij aan bod gekomen. Maar als je er even bij stilstaat, is het natuurlijk nog steeds een archa?sche bedrijfstak waar alles projectgericht is en er nauwelijks middelen besteed worden aan Research & Development (R&D). Dit staat in schril contrast met de industrie, waar R&D en octrooiaanvragen gangbaar zijn1 . Het zal duidelijk zijn dat samenwerken, groepssessies en nieuwe aanbestedingsvormen niet direct leiden tot een structureel nieuw aanbod op basis van R&D. Wat er gebeurt, is dat de bestaande praktijk iets meer geoptimaliseerd, ofwel Lean-f?hig gemaakt wordt, om het maar eens in gewoon Nederlands uit te drukken. Maar dit is de huidige praktijk, niet meer en niet minder. De huidige selectiemethoden die gehanteerd worden in de woningbouw, ook bij de kwaliteitsaanpassing in de voorraad, sluiten grotendeels aan bij de huidige traditie van opti- malisatie. Hier worden de vijf selectiemethoden besproken en er wordt aangegeven voor welke situatie de betreffende methode zich leent als het gaat om strategisch kiezen. De vijf te onderscheiden methoden zijn: 1. Traditioneel aanbesteden op basis van bestek en prijs (al of niet meervoudig onderhands). 2. Selectie Op basis van Kosten en Kwaliteit (SOKK). Naast de prijs worden specifieke prestaties benoemd die een rol spelen bij de defi- nitieve keuze. 3. Co-makership of ketensamenwerking, na selectie op prestaties ten aanzien van product, proces en samenwerking (Bouwteam 2.0). 4. Construct & Build 2.0, aan de hand van een voorlopig ontwerp met de bijbehorende vraagspecificatie. 5. Selectie op aanbod. Los van alle aanbestedings- en samenwerkingsvormen, is er in alle situ- aties op dit moment sprake van Lean. Want alle uitvoerende partijen zijn op zoek naar een vergaande optimalisatie van de bestaande bedrijfspro- cessen, plus de prijs staat sterk onder druk en dat dwingt tot betere afstemming of perfectionering van het productieproces. tussEN traDitiE EN aaNvullENDE EisEN De eerste twee methoden ? op basis van bestek, al of niet in combina- tie met aanvullende prestatie-eisen ten aanzien van de aanpak ? beho- ren tot de meest traditionele vormen van selecteren en aanbesteden. In de meeste gevallen vindt een voorselectie plaats en is er sprake van meervoudig onderhandse aanbesteding. Tot nu toe kiezen partijen bij de selectie alleen voor het prijscriterium op basis van een `technisch' bestek. Dit kan echter uitgebreid worden met het waarderen van andere prestaties, die voor een goed verloop van het renovatieproces essentieel zijn. Te denken valt aan bewonerstevredenheid, planning of kwaliteitsborging. Wordt ervoor gekozen om zowel (extra) kwaliteit als de prijs te waarderen, dan moet expliciet aangegeven worden hoe een en ander gemeten wordt en hoe het zich tot elkaar verhoudt. In het laatste geval spreken we van Selectie Op basis van Kwaliteit en Kosten (SOKK). Juist bij bewoond renoveren kan dit een ge?igende methode zijn, omdat ondanks een degelijk bestek er meer speelt dat de renova- tie tot een succes maakt2 . co-makErship ofwEl bouwtEam 2.0 Deze vorm van selecteren en aanbesteden staat op dit moment volop in de belangstelling en speelt een belangrijke rol in de discussie over ketensamenwerking. De partijen zijn op zoek om via een projectoverstij- gende samenwerking en de ermee gepaard gaande continu?teit in de samenwerking, voordelen te realiseren ten aanzien van kwaliteit en kosten. Bij een dergelijke samenwerking spelen zowel product, proces als samenwerking een rol. De samenwerking beperkt zich niet tot die van de opdrachtgever en hoofdaannemer, maar ook onderaannemers en adviseurs spelen hierbij een belangrijke rol. Getracht wordt, door bestaande bedrijfsprocessen te integreren en de kennisontwikkeling extra aandacht te geven, op alle fronten tot een betere kosten-kwaliteit- verhouding te komen. De selectie vindt plaats op basis van specifiek benoemde prestatievelden en bij de start van de planontwikkeling is het programma van eisen het stuurmiddel3 . coNstruct & builD 2.0 In de eerste drie selectievormen wordt de technische oplossing nog sterk gestuurd door de traditionele verhoudingen. Hoewel er een 1 In NRC Handelsblad van 6 maart 2013 stond een overzicht van de top tien van octrooiaanvragen van bedrijven in Europa. Per 1 miljard euro omzet bedroeg het aantal aangevraagde octrooien 37 stuks, vari?rend van 15 tot ruim 100. De gemiddelde omzet van de top 10 bedroeg 65 miljard, met gemiddeld zo'n 1600 octrooiaanvragen in 2012. Tegelijkertijd is het bijna regel dat 10 procent van de omzet besteed wordt aan R&D. Natuurlijk betreft het hier veelal de elektronica-/telecomsector 2 Bij de waardering van prijs en extra kwaliteit of prestatie wordt vaak de verhouding 80:20 gehanteerd. Met andere woorden: kwaliteit die boven het bestek uitgaat of aanvullend erop is, levert dan maximaal 20 punten van de 100. De spreiding in de praktijk ligt voor de verschillende deelnemers tussen de 12 en 18 punten (gemiddeld 15 punten). In die zin speelt de extra kwaliteit een essenti?le rol bij de definitieve keuze. 3 De resultaten die met deze vorm van samenwerken worden gerealiseerd, liggen voor de kosten op het niveau van een reductie van 20 ? 30 procent. Daarnaast krijgen de arbeidsvreugde, kwaliteit van het product en bewonerstevredenheid een stimulans. In principe is deze vorm van samenwerken te bestem- pelen als `van moeten naar kunnen'. programma12 nr 2 2013 herschikking heeft plaatsgevonden in de taken en verantwoordelijkhe- den, bemoeit iedereen zich toch nog veelal met de technische uitwer- king. Alle partijen hebben de behoefte voortdurend onder de motorkap te kijken. Bij Construct & Build 2.0 liggen de zaken anders en is de sturing veel meer de vraagspecificatie (een programma, eventueel met beeldondersteuning van een voorlopig ontwerp). Juist deze vorm van aanbesteden biedt de mogelijkheid nieuwe aanzetten tot innovatie te geven. In de afgelopen decennia is op allerlei manieren vormgegeven aan deze methode van selectie en aanbesteden. Voortdurend vindt een actualisatie plaats4 . sElEctiE op basis vaN coNcEptEN De systeembouw uit de periode 1950 tot 1970 is een voorloper van het projectoverstijgend aanbod, met ruimte voor maatwerk op locatie. In die tijd domineerde nog op alle fronten de uniformiteit, of het nu om het gezin, kerk en vakbond of de werkgever ging. In principe was toen het leven van de wieg tot het graf benoemd. Nu, ruim vijftig jaar later, proberen we de voordelen van de herhaling te combineren met de vraag naar maatwerk. Bij de kwaliteitsaanpassing in de bestaande bouw vallen dan termen als componentrenovatie en conceptueel renoveren. Juist bij deze oplossingen is de markt aan het woord. De vragers stel- len als het ware een boodschappenlijstje op met de bijbehorende priori- teiten (waardeprofiel), en de markt etaleert het aanbod5 . Deze vorm van marktbenadering biedt in principe de meeste ruimte voor innovatie. mEErDErE wEgEN Naar romE D? oplossing bestaat niet, dat zal duidelijk zijn. Constant vindt een verschuiving plaats in de mogelijkheden. Dat houdt in dat opdrachtge- vers op basis van de context voortdurend op zoek moeten gaan naar die vorm van `marktselectie' die past bij de specifieke opgave. Dus wacht je voor degenen die roepen dat er maar ??n oplossing is. Op dat moment heb je niet te maken met (objectieve) informanten, maar is er bijna sprake van `valse' profeten. Van belang is dat ? op basis van de eigen rol als vragende partij op de markt ? de passende selectieme- thode wordt gekozen, waarbij altijd zowel het aspect van kwaliteit als van kosten een rol spelen. Uiteindelijk is en blijft het een kwestie van strategisch kiezen. 4 In de praktijk worden er verschillende methoden gehanteerd om deze vorm van selecteren te ondersteu- nen, namelijk MIAR (Methode Innovatief Aanbesteden en Selecteren) en Soft Selection. 5 In het kader van Conceptueel Bouwen is deze vorm van aanbesteden al veelvuldig toegepast.