programma22 nr 3 2013 nieuwe bouwstenen voor renovatie Met de sterke terugval van nieuwbouw staat de bestaande bouw ? in het bijzonder de woningbouw ? volop in de belangstelling. elke dag verschijnt er wel nieuw aanbod op papier. Maar zo eenvoudig gaat dat niet in de praktijk. tekst en beeld martin liebregts programma programma nr 3 2013 23 Hoewel de totale omvang van onderhoud en renovatie inmiddels de nieuwbouw overstijgt, wil dit nog niet zeggen dat de twee markten veel met elkaar gemeen hebben. Terwijl nieuwbouw redelijk uniform is qua techniek en opdrachtgeverschap, wordt de bestaande (woning)bouw gekenmerkt door een grote diversiteit in de aard van maatregelen. Die kan vari?ren van serviceonderhoud tot transformatie en de verschil- lende vormen van eigendommen, waarbij de eigenaar-bewoner domi- nant is. Daar komen de bouwers ? die vooral behoren tot het midden- en kleinbedrijf ? op de markt van onderhoud en renovatie nog bij, waar- bij traditionele technieken de overhand hebben. In de afgelopen veertig jaar van renoveren is er bijna geen specifieke bouw- en uitvoeringstech- niek ontstaan die kenmerkend is voor deze sector en tot structurele vernieuwing van deze sector heeft geleid. Tenzij het gaat om specifieke reparatietechnieken voor diverse materialen zoals hout en beton. Deze technieken vormen slechts een bescheiden bijdrage aan de omvang van het totaal aan maatregelen. Voor zover er in de (woning)bouw sprake is van innovatie, vindt de eerste toepassing in de nieuwbouw plaats als het om hoogwaardige oplossingen gaat. PersPeCtief Voor De toekoMst Qua techniek is de onderhouds- en renovatiemarkt in principe volgend. Toch is er volop aanleiding om ervoor te pleiten dat er een autonome ontwikkeling in gang gezet wordt, om het aanbod op de renovatiemarkt een betere kosten-kwaliteitverhouding te geven. Op dit moment vindt de vernieuwing veelal plaats door het (uitvoerings)proces effici?nter te laten verlopen, ofwel Lean te maken. Dat heeft tot nu toe een reductie van circa 20 procent tot gevolg. Hiermee is de eerste (blijvende) winst behaald. Maar er is meer nodig om de toekomst verder perspectief te geven. Zowel in de jaren zeventig als op dit moment, zijn de oplossin- gen die voortkomen uit houtskeletbouw vanwege hun flexibiliteit, door- gaans nog het meest vernieuwend. In het verleden ging het om de totale inbouw (doos-in-doos) en de dakopbouwen. Nu vindt de houtske- letbouw volop toepassing bij de gevelvervanging. Maar het is niet genoeg. Er is behoefte aan oplossingen op componentniveau, die de eigenaar de mogelijkheid geven op het juiste moment de gewenste aanpassing te doen. kijken nAAr AnDere MArkten Lange tijd werden zowel nieuwbouw van woningen, als renovatie en grootonderhoud als totaaloplossing gezien. Alsof het gaat om een stapeling van uiteenlopende `losse' bouwdelen. In de praktijk wordt er heden ten dage aanbod ontwikkeld, aangeduid met componenten, dat zich richt op samenhangende bouwdelen die een specifiek gebruik ondersteunen. Te denken valt aan dak, gevel, keuken/douche/toilet et cetera1 ; gebouwonderdelen die hun eigen specifieke eisen kennen, met de bijbehorende cycli van onderhoud en aanpassing in de tijd. De ontwikkeling van het specifieke aanbod in verschillende sectoren van de maatschappij dateert uit de jaren zeventig. Toen is de basis gelegd voor het aanbod van nu. Of dat nou om keukens, badkamers of autoreparaties gaat, de specialisering is toen maatschappijbreed begon- nen. In het onderhoud en de aanpassingen van woningen en gebouwen is ondanks allerlei initiatieven, de ontwikkeling naar een gericht aanbod nog zeer bescheiden. De badkamer en de keuken zijn de enige compo- nenten waarvoor op grote schaal aanbod is ontstaan, dat in de markt van de woningbouw enige betekenis heeft. Daar is de doorbraak in de afgelopen decennia gerealiseerd. Als je tegelijkertijd naar het onderhoud in de autobranche kijkt, zie je twee grote spelers: Kwik-Fit en Carglass. Zij hebben een dominante positie op de markt verworven. Op deze markt is het specifieke aanbod veel verder ontwikkeld; er heeft een vergaande specialisatie plaatsge- vonden in de reparatie en aanpassing van de auto. Het interessante van de ontwikkelingen in andere sectoren, is dat er nieuwe bedrijven zijn ontstaan die op onbekende vragen passende antwoorden hebben bedacht. Boeiend is te constateren dat de vernieuwende bedrijven veelal afkomstig zijn uit de toeleverende industrie of groothandel. 1 De aanneemsom van de traditionele renovatie voor dak, gevel, keuken/ douche/toilet voor een doorsnee eengezinswoning, bedraagt circa 35.000 exclusief btw en is globaal als volgt verdeeld: Keuken/douche/toilet: 7000 ? 8000 Dak: 8000 ? 10.000 Gevel: 13.500 ? 20.000 Vloer: 1500 ? 2000 Totaal: 30.000 ? 40.000 (35.000 gemiddeld) Met de maatregelen aan de schil wordt veelal label B gerealiseerd (tevens aanpak installatie label A) programma24 nr 3 2013 nieuw AAnboD AAn De horizon Vandaag de dag is een aantal partijen actief in het bieden van nieuw aanbod voor gevel en dak. In vele gevallen is hierbij de energetische kwaliteit de leidraad, verpakt in een eigentijds beeld2 . Meestal gaat het om PassiefHuis- en Active House-concepten. De gebruikte technieken zijn niet specifiek voor de renovatiesector ontwikkeld, maar zijn afgeleid van nieuwbouw. Hierbij neemt houtskeletbouw een dominante plaats in als het gaat om de aanpak van de gevel. Ook ten aanzien van de compo- nenten, zoals dak en (woning)installatie, is nog weinig specifieks te ontdekken voor de bestaande woningvoorraad. Tegelijkertijd zijn de meeste oplossingen ook slechts inzetbaar als het de aanpak van hele blokken betreft. Voor de afzonderlijke woning in een rijtje is nog niets bedacht of op zo'n manier passend gemaakt, dat het een verrijking van het beeld vormt. Dit is des te verbazender, omdat het overgrote deel van de rijtjeswoningen (circa driekwart) in handen is van eigenaar-bewoners. In de huidige aanpak en gekozen oplossingen overheerst de grootte van de gevolgen van de maatregelen3 en de grootschalige, complexgewijze aanpak. Bij de meeste voorbeelden is er sprake van een experimentele benadering ten aanzien van de reductie van het energiegebruik tot label- niveau A++. Andere kwaliteitsaspecten komen nog altijd bescheiden aan de orde; het is een zoektocht naar de gewenste integrale kwaliteit. Boven- dien is er nog geen sprake van alledaagsheid bij de realisatie van de oplossingen of van een woninggerichte aanpak (de serie van ??n), waarbij passende deeloplossingen voor de onderdelen worden toegepast. DuurzAAMheiD Vereist inteGrAliteit Duurzaam is bijna synoniem aan integraal, omdat het iets allesomvat- tends is en het een samenhang veronderstelt van de verschillende kwaliteiten. Dus niet alleen energie, of comfort, of onderhoud, of ruimte, of binnenmilieu, of bouwsnelheid of overlast. En dus ook niet het milieu in enge zin. Het gaat om een samenhangende benadering en aanpak. Dit alles is niet in ??n formule te vatten, hoe graag we dit vaak ook willen vanwege de overzichtelijkheid en het verlangen naar eenvoud. Misschien moet de herkenbaarheid van de integrale kwaliteit meer gezocht worden in goede, evenwichtige voorbeelden dan in eenzijdige hoogstandjes. De eenvoud van de oplossing in de praktijk behelst in principe een ge?i- gende oplossing voor het gebruik. Uiteindelijk moeten er nu en in de toekomst bewoners zijn die van de woning gebruik willen maken. De passie van de bewoner moet de integraliteit sturen en de techniek moet dit faciliteren. Integraal is dus geen eindpunt, maar het begin van de verandering, zowel in het aanbod als de gebruiksmogelijkheden. kwAliteitsAAnPAssinG in stAPPen Bij het kijken naar de bestaande bouw moet je toch in eerste instantie de blik hanteren die je ook hanteert als goede huisvader bij je eigen woning, of bij die van kennissen. In principe is de kwaliteitsaanpassing dan altijd selectief en wordt in stappen uitgevoerd, waarbij de toekomstige levens- duur de sleutel vormt. Slechts bij hoge uitzondering en bij relatief `oude' woningen wordt er rigoureus te werk gegaan en worden zowel buiten als binnen de bouwdelen grotendeels vervangen. De meer gangbare ambitie wordt veelal gekenmerkt door geleidelijkheid en richt zich op samenhan- gende bouwdelen zoals dak, gevel, woninginstallaties of keuken/douche/ toilet. En alles wordt dan beschouwd in het licht van het geheel en de mogelijkheden in de tijd. Het aanbod van nieuwe bouwstenen voor reno- vatie ? de componenten ? is dringend noodzakelijk. Pas dan wordt de markt van de bestaande bouw echt volwassen en zelfstandig. 2 Liebregts, M., Bergen, Y. van, Pamflet, renovatie als Hollands-Herontwerp, uitgeverij ?neas, 2012. De belangrijkste aanbieders op dit moment, die ??n of meer projecten hebben gerealiseerd of die in voorbereiding hebben, zijn: Allianties Dak+, Gevel+ en Ruimte+ van onder andere BAM W&R, BouwhulpGroep, De Bonth van Hulten PlusReno- veren, Plegt-Vos EnergieUpgrade en VDM met componentrenovatie. In alle gevallen wordt de Rc -waarde van gevel en dak geminimaliseerd tot circa 4 ? 5 m2 W/K 3 Interessante voorbeelden die recent zijn uitgevoerd en die getuigen van een aanzet tot vernieuwing, zijn onder andere: Roosendaal, De Kroeven (PassiefHuis-concept, label A++), Montfoort, De Poorters (Active House-concept, label A++), en Kerkrade, omgeving Dahliastraat (PassiefHuis-concept, label A++). Meer traditionele renovaties waarbij slechts dak en gevel worden aangepakt, leiden tot energielabel B of A. programma