Meer dan technische snufjes 14 Vitrine: domotica Vitrine: domotica Meer dan technische snufjes Domotica hangt al jaren boven de markt. Het roept bovenal een beeld op van technologische snufjes en het is de vraag of de markt hierop echt zit te wachten? In ieder geval is vast te stellen dat de eerder verwachte doorbraak er bepaald nog niet is. Maar wat is Domotica eigenlijk precies? Welke toepassingen zijn er al op de markt en waarom blijft die lang verwachte doorbraak nog steeds uit? Bron:Isolectra Door Integratie van infrastructuur en thuistechnologie kunnen we diensten aanbieden in de woning. Meer dan technische snufjes 15 Vitrine: domotica Ir. Masi Mohammadi Masi Mohammadi werkt als promovenda aan de Tech nische Universiteit Eind hoven aan een onderzoek naar zelfstandig wonen van senioren en domotica. Doel is om het domoticaaan bod beter af te stemmen op de behoeften van de gebruiker. technologie kan worden toegepast voor het verbeteren van veiligheid, comfort en communicatie. Denk hierbij bijvoorbeeld aan intercom, diverse alarmsystemen, automati- sche verlichting en het centraal aan- en uitzetten van de apparatuur in de woning. De besturing verloopt veelal automatisch of op afstand. sommige functies worden ingesteld door de bewoner en andere passen zich automatisch aan. Bij domotica gaat het dus om de samenhang tussen verschillende intelli- gente apparaten. een centraal element (en dat is vaak het paneel in de meterkast) koppelt de verschillende voorzieningen. Bij domotica bevindt de intelligentie zich in ??n centrale eenheid. Dit beperkt de uitbreidingsmo- gelijkheden tot het aantal in- en outputmodules van deze eenheid. als er iets mis is met deze centrale eenheid kan dit alle ge?ntegreerde toepas- singen be?nvloeden. naast de term domotica zijn er meer termen in gebruik voor hetzelfde be- grip. Voorbeelden zijn woningautomatisering, intelligente woning, home automation, smart home en connected home. In tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht is domotica niet nieuw. Het bestaat al zo'n 25 jaar. Het Xanadu House in Florida (`House of Tomorrow') dat in 1983 door roy Ma- son is ontworpen bevatte al vergaande automatisering met een huisbrein, dat als een soort butler de huishouding runde, een geluidssysteem dat Veel van de apparatuur in huis beschikt over een zekere mate van `intelli- gentie'. Kijk maar naar de centrale verwarming, de wasmachine, de buiten- verlichting met bewegingsmelder, het mobieltje, het alarmsysteem en ga zo maar door. Deze intelligentie is beperkt tot het apparaat zelf. Deze ap- paraten `denken' in veel gevallen al met ons mee, zonder dat ze gekoppeld zijn aan een Pc of netwerk. Zo kun je met slechts ??n afstandbediening zowel tV, radio, als internet bedienen en kan je vanuit de slaapkamer de dvd in de dvd-speler in de woonkamer starten en bekijken op het televisie- toestel in de slaapkamer. Met deze gedecentraliseerde `stand alone-oplossingen' zijn woningen de laatste tijd al een stuk intelligenter geworden, zonder een infrastructuur (netwerk) of enige vorm van standaardisatie. De snelle opmars van deze (lokale) intelligentie in allerlei afzonderlijke apparaten heeft de ontwikkeling van een meer structurele aanpak (home system) vertraagd. Het is de vraag of dit onbeperkt kan doorgaan. Moet je voor elke individuele functie een aparte oplossing blijven zoeken, of kun je met een structurele benadering je apparatuur effectiever gebruiken en meer comfort bereiken? Domotica tracht hierop een antwoord te geven. Samenhang De term domotica is een samentrekking van de woorden `domus' (huis) en `telematica' of `informatica'. Kenmerkend voor domotica is dat er sprake is van een samenhang tussen verschillende intelligente apparaten. Deze rea- geren op elkaar of op veranderingen in de omgeving. Door allerlei appara- ten te koppelen en intelligentie in het systeem in te bouwen, is het niet al- leen mogelijk om te signaleren, alarmeren, registreren en te rapporteren, maar ook om te combineren, associ?ren en te anticiperen. Hierdoor kun- nen ventilatie, verwarming, verlichting, alarmbeveiliging, energiebesparing en dergelijke ge?ntegreerd functioneren. Deze ge?ntegreerde elektronische Bewegingsmelder Paniekknop Zorgkluisje trekschakelaar elektronisch slot rookmelder Magneetcontact Glasbreukmelder Vloermaatdetector Domotica is tot op heden vooral sterk gericht op de zorg Het bedieningspaneel voor in en uitschakelen van de applicaties. De gebruiker dient zelf de applicaties aan en uit te zetten. Meer dan technische snufjes 16 begon te praten als iemand binnen kwam, een telecommunicatieantenne, computergestuurde verwarming, computergestuurd elektriciteit- en gas- gebruik, een geautomatiseerde keuken met `autochef' en teleshopping en allerlei andere huishoudelijke toepassingen. Dit ontwerp was destijds waar- schijnlijk zijn tijd echter te ver vooruit. Haalbaar comfort De woning krijgt andere functies dan in het verleden en is niet alleen meer bestemd om te wonen, te slapen en te eten. steeds meer mensen willen vanaf hun woning kunnen werken (telewerken), op afstand kunnen com- municeren of een beroep kunnen doen op zorgvoorzieningen. Dit alles zo veilig en comfortabel mogelijk en met zo min mogelijk inspanning. In de praktijk zijn domotica-oplossingen echter nog vooral gericht op het verbe- teren van de zelfredzaamheid van oudere en gehandicapte bewoners. technologisch is er op het gebied van huisautomatisering al veel ontwik- keld, maar toch heeft invoering op brede schaal niet plaatsgevonden. er is op dit moment geen sprake van een massamarkt voor ge?ntegreerde sy- stemen. Domotica heeft de markt (nog) niet veroverd, terwijl de mogelijkhe- den onbegrensd zijn, of in ieder geval lijken. Dit heeft verschillende oorza- ken. De belangrijkste problemen zijn onduidelijkheid op de markt over concrete toepassingen, onduidelijkheid over de behoeften van (potenti?le) gebruikers en een afwachtende houding van aanbiedende partijen. Verder zijn er problemen met koppeling van de verschillende deelsystemen en kan installatie in bestaande woningen problemen opleveren. ook zijn de prijzen vooralsnog hoog. Door vraag en aanbod beter op elkaar af te stemmen kunnen de producten goedkoper worden en meer het karakter krijgen van `haalbaar comfort' dan van `onbetaalbare luxe'. Exclusief voor Senioren? De afzetmarkt voor domoticaproducten is vrij klein doordat deze vanouds is gekoppeld aan senioren en gehandicapten en daardoor sterk is gericht op de zorg. er is sprake van een trage productontwikkeling en hoge prijzen. Uit evaluatie van negen domoticaprojecten door het Innovatieprogramma Wonen en Zorg in nederland (beschreven in `Veilig en comfortabel wonen met Domotica') bleek dat de voorkeur van oudere bewoners over het alge- meen uitgaat naar veiligheidsfuncties, zoals actieve personenalarmering en brand- en inbraaksignalering. ook gevraagd, maar in mindere mate, zijn huisautomatiseringsfuncties zoals een schakelaar met een uit- en thuis- stand aan de voordeur, nachtori?ntatieverlichting, een schakelaar met een dag- en nachtstand in de slaapkamer of een schakelaar om alle toestellen en verlichting in de keuken centraal aan of uit te zetten. De markt is, zoals gemeld, sterk gericht op zorgbehoevenden, overwe- gend senioren. Deze doelgroep is meestal redelijk traditioneel ingesteld. sommige functies worden afgewezen omdat ze als stigmatiserend of over- bodig worden ervaren. Domotica is echter niet speciaal of uitsluitend voor ouderen bestemd: met name de functie comfort zal ook gewaardeerd worden door jongere men- sen. Denk hierbij aan thermisch, visueel en huishoudelijk comfort. Verder De zorgcentrale kan op afstand de actuele status van een woning oproepen en aanpassen. Beeldcommunicatie tussen bewoner en centralist Bron:Isolectra Meer dan technische snufjes 17 Vitrine: domotica kan domotica ook een minimum ventilatieniveau gedurende dag en nacht garanderen. Acceptatie De jongere senioren zijn al meer vertrouwd met informatica en hebben, althans voor een deel, ruimere financi?le mogelijkheden. Verder staan ze vaak meer open voor vernieuwingen. als deze groep kennismaakt en ver- trouwd raakt met de mogelijkheden van domotica, zal acceptatie van an- dere toepassingen makkelijker verlopen. De vraag of domotica voor senio- ren zinvol is en perspectieven biedt, kan mijns inziens dan ook positief worden beantwoord. Het is echter een `ja, mits ....' er zijn toepassingen zoals nachtori?ntatieroute of een centrale stofzuiger .., waarbij getwijfeld mag worden of ze bijdragen aan het gevoel van `welbevinden' op het ge- bied van veiligheid, comfort of communicatie. Het nut van domoticatoe- passingen moet kritisch worden gewogen. De ervaring leert dat mensen ? en vooral ouderen ? niet zitten te wachten op een overdosis aan technisch vernuft. Het gaat er niet om toe te passen wat (technisch) mogelijk is, maar om datgene toe te passen waar de gebruiker werkelijk behoefte aan heeft. een van de oorzaken van de trage implementatie van domotica in senio- renwoningen is wellicht dat de `oplossing' (het aanbod van domotica) te snel is gepresenteerd. Had een grondig onderzoek naar de behoeften van de doelgroep niet meer fundamentele kennis opgeleverd over de voor- waarden waaraan een domoticasysteem voor senioren moet voldoen? als de senior zijn manier van leven moet aanpassen aan de nieuwe tech- nologie is er namelijk iets mis. De senior heeft zijn eigen leefstijl met eigen routines en wil deze graag zo houden. Uit verschillende onderzoeken blijkt dat voor senioren domotica zou moeten bijdragen aan het cre?ren van een `thuisgevoel'. Immers, de senior wil zelfstandig blijven wonen in zijn eigen huis, in zijn eigen sfeer en met zijn eigen spullen om zich heen. De senior heeft idee?n over `huiselijkheid' (gezelligheid) en zal zich verzetten tegen een leven in een technologisch laboratorium. een voorbeeld hiervan is het Huis van de toekomst (living tomorrow, amsterdam). Hier ontbreekt de gedachtevorming over leefstijl van de (oudere) mens in een `high-tech wo- ning'. Dit toekomstbeeld kan afschrikwekkend zijn, zeker voor ouderen. Zolang toepassingen nog als vreemd of bedreigend worden ervaren en te zichtbaar aanwezig zijn, wordt het doel ? bijdragen aan het thuisgevoel ? niet bereikt. nieuwe toepassingen die de onafhankelijkheid en zelfredzaamheid van mensen vergroten zijn waardevol en dragen bij aan de kwaliteit van leven. nieuwe communicatiemiddelen kunnen de reikwijdte en mogelijkheden van communicatie vergroten, maar tegelijkertijd het persoonlijke contact verminderen. Het op afstand monitoren van een senior kan de verzorgings- kosten verminderen, maar als het betekent dat de wijkverpleging nog slechts ??n keer per week op bezoek komt, dan zullen velen dat niet als een vooruitgang ervaren. Domotica toepassen mag niet leiden tot `digitale vereenzaming'. De techniek op zich is geen bedreiging, maar de manier waarop we ermee omgaan kan dat wel zijn. naast kennis over geavan- ceerde technologie?n is kennis over de gebruiker en zijn omgeving daarom onontbeerlijk. Balans Domoticatoepassingen kunnen de senior zeker helpen, maar mogen niet te dominant aanwezig zijn. Ze moeten slechts de randvoorwaarden vor- men die een zelfredzaam leven mogelijk maken of ondersteunen. Het ge- drag van intelligente producten moet dan ook aansluiten bij de ritmes en patronen van het alledaagse leven. Het gaat hierbij om het vinden van een balans tussen wat automatisch gebeurt en wat onder controle valt van de gebruiker. een voorbeeld: een zorgcentrale kan op afstand de actuele status van een woning oproepen en aanpassen. Zo kan de centrale bijvoorbeeld deuren openen, de verwarming in de nachtstand zetten, de gastoevoer afsluiten, het licht bedienen et cetera. enerzijds speelt hier het veiligheidsaspect, anderzijds het `Big brother effect'. In iedere individuele situatie zal de juiste balans gezocht moeten worden. onderzoek heeft uitgewezen dat er een psychologische grens is tot waar mensen bereid zijn taken aan apparaten over te dragen. er dienen te allen tijde be?nvloedingsmogelijkheden te blij- ven voor de gebruiker. Uitgangspunt is dat de zelfstandig wonende senior zijn eigen regie blijft voeren. De mens moet de baas blijven over de intelli- Xanadu was een experimentele geautomatiseerde woning uit de jaren `80 met onder andere een huisbrein. De Plintgoot van Faay biedt optimale vrijheid in bekabeling door stekkerend te installeren Bron:Isolectra 18 Vitrine: domotica POF PoF staat voor plastic optical fibre; het is een zeer buigbaar en montagevriendelijk alternatief voor glas- vezel. De ontwikkeling van de PoF's dateert van voor 1970. toch weten weinigen van het bestaan af. PoF heeft vergeleken met glasvezel voordelen als een lagere kostprijs en een grotere flexibiliteit (de vezels kunnen gemakkelijker gekromd worden zonder dat er zich noemenswaardige verliezen voor doen). PoF-kabels kunnen ook gemakkelijk worden ingekort en verlengd. Dit laatste gebeurt door de uiteinden te verwarmen en tegen elkaar te drukken. Installatie is dus gemakkelijker dan bij glasvezel en vereist geen hooggetraind personeel. omdat de diameter groter is dan die van glasvezels zijn ze gemakkelijker te hanteren en te verbinden. Verder zijn PoF's immuun voor elektromagnetische interferentie. aangezien de meeste PoF's in het zichtbare licht werken, kan goedkopere testapparatuur gebruikt worden. Maar PoF's zijn (voorlopig) slechts geschikt voor kortere afstanden, meestal honderd of enkele honderden meters. gente systemen, tenzij dat niet (meer) mogelijk is door lichamelijke of psy- chische problemen zoals bijvoorbeeld bij dementie. Toekomst er is in de bouw een verandering ophanden. In de tweede helft van de vorige eeuw is technologie in de vorm van `stand-alone-apparatuur' toege- voegd aan de woning, zonder dat dat veel consequenties had voor het woningontwerp. ook domotica werd en wordt nog wel beschouwd als een toevoeging, waarmee de ontwerper of woningcorporatie weinig of niets te maken heeft. een woningcorporatie formuleerde het zo: `Wij zorgen voor een kabel tot de voordeur, de rest is de zaak van de bewoner', alsof het de aanschaf van een televisie betreft. Deze instelling is echter niet al te lang meer houdbaar. De bouwwereld zal namelijk in de toekomst steeds meer te maken krijgen met bouwen en aanpassen van woningen voor ouderen en daarmee ook met domotica. Deze `technology transfer' vereist een bezinning op het ont- werp van de (aanpasbare) woning. Dit behoort tot de verantwoordelijkheid van de architect/bouwkundige. De minimale eisen, waaraan woningen moeten voldoen, zijn uiteraard vastgelegd in het Bouwbesluit, maar bij home automation gaat het om meer. Flexibiliteit wordt bijvoorbeeld steeds belangrijker aangezien de wensen van de gebruiker veranderen en deze in verschillende levensfasen verschillende faciliteiten verlangt. Het is de vraag hoe met deze flexibiliteit moet worden omgegaan. Waarin moet al in het ontwerp van de woning worden voorzien (de bekabeling, de sensoren, een bedieningspaneel)? Wat wordt meteen gerealiseerd en wat op langere ter- mijn? en hoe kan ook in bestaande woningen home automation worden toegepast zonder dat de kosten voor hak- en breekwerk de pan uit rij- zen? Draadloze verbindingen lijken op termijn een aantrekkelijke oplossing, maar zijn voorlopig nog te kwetsbaar zolang een aantal problemen rond de sto- ringsgevoeligheid, beveiliging en magnetische velden niet is opgelost. De bekabeling tussen meterkast en gebruiksruimte in huis zal onder andere hierdoor naar verwachting in de toekomst worden gerealiseerd met plastic optical fibre (PoF), een zeer buigbaar en montagevriendelijk alternatief voor glasvezel (zie kadertekst). Het draadloze deel zal zich dan hooguit beper- ken tot ruimteniveau. Tot slot nederland vergrijst; zowel het overheidsbeleid als de oudere mens zelf is gericht op zelfstandig wonen, zonodig met gebruikmaking van diensten en zorg aan huis. Dit biedt grote mogelijkheden voor domoticatoepassingen. Het vraagt echter niet alleen om technische maatregelen. De toepassingen zijn namelijk onlosmakelijk verbonden met de te leveren diensten. Denk hierbij bijvoorbeeld aan alarmopvolging. De uitdaging voor domotica ligt in de interactie van de verschillende disciplines. Bij domotica gaat het om integratie: integratie in het leefpatroon, het ontwerp van de woning en in de woonomgeving. Het succes van domotica zal vooral samenhangen met het luisteren naar de vraag in de markt en zeker niet met het pushen van technisch vernuft. Gegarandeerde veiligheid door videomonitoring vanuit elke verblijfsruimte in de woning. Bron:Isolecta