Leren van seriematige passiefhuisbouw 20 Artikel "We zijn blij met het resultaat en we hebben er veel van ge- leerd", stelt Jeroen van der Tas van AM een jaar na opleve- ring. Namens de Vijfde Stad VOF was hij de projectontwik- kelaar voor de Columbuswijk. Hij is tevreden dat dit project mede door toedoen van de steun vanuit het EOS-DEMO- programma gerealiseerd is. "Je realiseert zo'n demonstratie- project om de markt te laten zien wat er allemaal mogelijk is, maar vooral voor de betrokken partijen is meedoen aan een dergelijk project heel leerzaam", vindt hij. Van der Tas merkt dat de markt voor passiefhuizen vooral bestaat uit vooruit- strevende opdrachtgevers met hoge ambities op het gebied van energiebesparing en die bovendien geloven in het pas- siefhuis-concept. Met dit project is gedemonstreerd dat dit in Leren van seriematige passiefhuisbouw Guus de Haas, de Haas & Partners Nog altijd zijn in de Nederlandse woningbouw passiefhuizen een bijzonderheid, zeker in de sociale huursector. Het reeds in oktober 2010 opgeleverde project met 103 passiefhuizen in het Columbus- kwartier in Almere, geldt nog steeds als demonstratieproject, tot stand gekomen met financi?le steun vanuit het EOS-DEMO-pro- gramma van Agentschap NL. Doel was het in een praktijksituatie en op enige schaal demonstreren van energiezuinige nieuwbouw, waarbij vooral het aspect vraagbeperking tot een hoog niveau is uitgewerkt. Dit als alternatief voor energiezuinige concepten waarbij de besparing vooral gezocht wordt in het toepassen van geavanceerde technieken. Het stijl- en regelwerk van de passiefhuizen is uitgevoerd als samengestelde I-ligger, opgevuld met 300 mm minerale wol. FOTO'SAMENDEHAAS&PArTNErS Leren van seriematige passiefhuisbouw 21 Artikel de huursector kan worden toegepast, maar Van der Tas is wel benieuwd of het ook in de koopsector was gelukt. AM (voorheen BAM Vastgoed) is na dit demonstratieproject een stap ver- der gegaan. Het passiefhuis-concept wordt gezien als ??n van de concep- ten om heel energiezuinig te bouwen, en er is gezocht naar een optimali- satie tussen vraagbeperking en installaties. De projectontwikkelaar ziet dan ook veel kansen voor het W&r-Groenwoning-concept. Wel extra iso- latie maar niet extreem, en een vergrote zonnecollector (10 m2) plus buf- fervat (500 liter) zorgen voor zowel ruimteverwarming als tapwaterverwar- ming. "Maar ook hier geldt dat het ambitieuze gemeenten en opdrachtgevers zijn die daar om vragen, de gemiddelde woonconsument vraagt er nog niet om", volgens Van der Tas. Langdurig samenwerken BAM Woningbouw W&r was de partij die de woningen bouwde. Projectlei- der Edwin Thoma zou zelf graag in een passiefhuis willen wonen. "Het is toekomstgericht met lage woonlasten, maar je moet wel weten hoe je in zo'n woning moet wonen", denkt hij. W&r streeft naar een optimalisatie van pro- duct en proces, waarbij nauw en langdurig wordt samengewerkt met de onderaannemers en toeleveranciers. Door dit samenwerken zijn partijen goed op elkaar ingespeeld en kan optimaal gebruikgemaakt worden van el- kaars expertise. "In een vroeg stadium van de voorbereiding voor het project zijn we met alle co-makers rond de tafel gaan zitten om alle details uit te werken", vertelt de projectleider. "Op een aantal punten heeft dat ook geleid tot afwijken van wat bij passiefhuizen gebruikelijk is. Zo is het kozijnhout niet thermisch onderbroken, omdat er twijfels waren over de hechting tussen de verschillende materialen." Voor het raamhout werd dit risico lager ingeschat. Door de intensiteit en de herhaling van de samenwerking tussen aannemer en co-maker is de kwaliteit ook beter geborgd. Uitgedrukt in het aantal ople- verpunten resulteert dit passiefhuis-project in gemiddeld 1,6 opleverpunten per woning (32 woningen zonder opleverpunten), terwijl gemiddeld voor alle nieuwbouwwoningen in Nederland het aantal opleverpunten op 22 ligt (bron: VEH). Dit scheelt niet alleen veel ergernis bij de bewoners en opdrachtgever, maar levert vooral een financieel voordeel op. Op basis van nacalculatie is het W&r passiefhuis-concept circa 15.000,- euro duurder dan de W&r-referen- tiewoning. Inmiddels is de W&r-Groenwoning ontwikkeld. De meerkosten voor dit concept bedragen circa 9300,- euro met een vergelijkbare EPC. Woningwaarderingsstelsel Voor deze passiefhuizen is een hoge onrendabele top geaccepteerd. De helft daarvan bestaat uit de meerkosten voor de passiefhuis-elementen. Door de nieuwe puntenverdeling in het woningwaarderingsstelsel1 kan maar een deel van de meerkosten verrekend worden met de huurprijs. De huurtoeslaggrens en de maximum opbrengst huurwoningen opgelegd door de overheid, leiden tot een begrenzing van de investeringsruimte. Daardoor is het nog niet mogelijk om de extra investeringen door te belas- ten aan de huurder, ondanks het feit dat de totale woonlasten door deze extra huur niet zullen stijgen. Kees Vlaanderen was als projectontwikkelaar van woningstichting GoedeStede vanaf het begin bij het project betrok- Isolatie van de kopgevel Dakisolatie Hybalans-systeem 1 Sinds 1 juli 2011 is wettelijk geregeld dat extra punten toegerekend worden aan woningen met een hoog energielabel. Dat betekent meer huuropbrengst. Leren van seriematige passiefhuisbouw 22 Artikel ken. "Er zou gerekend moeten worden met woonlasten en niet alleen met huren", vindt hij. "Als je ziet hoe de energieprijzen zich ontwikkelen, is het passiefhuis-principe de manier om de woonlasten beheersbaar te hou- den." Via CONCErTO, een aanvullend Europees programma, is mogelijk ge- maakt dat de woningen ook voorzien zijn van 14 PV-panelen van elk 75 Wp. De systemen zijn eigendom van GoedeStede, maar de opgewekte stroom wordt aan de woningen geleverd. Wanneer meer stroom wordt opgewekt dan gebruikt, wordt dat teruggeleverd aan het net. Voorlichting aan bewoners Voor de woningstichting was vanaf het begin duidelijk dat wonen in een passiefhuis anders is dan wonen in een traditionele woning. Voorlichting richting bewoners en een gebruikshandleiding waren dan ook nodig, zeker omdat het hier sociale huurwoningen betreft waar de bewoners niet expli- ciet hebben gekozen voor een passiefhuis. Om de bewoners te informeren is een FAQ opgesteld en een gebruikershandleiding samengesteld. Daar- naast heeft GoedeStede de bewoners een-op-een voorgelicht bij het ver- huurgesprek. Onderwerpen die daarbij aandacht kregen waren: (1) het gebruik van de ventilatieluiken en energiezuinige verlichting en apparatuur (label A of A+), (2) het regelen van de verwarming, ook daar waar geen radiator is geplaatst, (3) gebruik en onderhoud van gebalanceerde ventila- tie met wtw en bypass, en (4) werking en verrekening van de PV-panelen. Aanvullend op de gebruikershandleiding heeft de woningstichting nog in- structiekaarten gemaakt die als een vast onderdeel van de woning in de meterkast hangen. Bewonersenqu?te Een jaar na oplevering is onder de bewoners van de passiefhuizen een enqu?te gehouden om hun waardering voor de woning te peilen. Van de 103 huishoudens hebben er 21 op de enqu?te gereageerd. De algemene beoordeling van de woning was positief. Uitgedrukt in een rapportcijfer (0 tot 10) is de gemiddelde score een 8. Maar ondanks deze hoge algemene score zijn er punten van kritiek. Zo vindt een derde van de respondenten het 's winters te fris, waarbij vooral op de slaapkamers de radiator wordt gemist. Een derde vindt het ook in de woonkamer te fris, wat mogelijk het gevolg is van het openen van de woonkamerdeur om ook de slaapkamer wat warmer te krijgen. Bewoners geven aan dat ze in de keuken en slaapkamers aanvullend ven- tileren door het openen van ramen. Dit is in principe niet nodig, maar de voorzieningen worden geboden omdat bewoners daar behoefte aan heb- ben. Wanneer in het stookseizoen ramen langdurig openstaan, koelt de woning af en duurt het, gezien de capaciteit van de verwarming, enige tijd voor het weer behaaglijk is. Door deze zaken is de waardering voor het verwarmingssysteem matig. Het gebruik van de ventilatieluiken loopt sterk uiteen. Een kwart van de respondenten gebruikte de luiken precies zoals de bedoeling was. Andere lieten ze ook overdag open wanneer het buiten warm was en 's nachts werden ze dicht gedaan omdat de inbraakwerendheid niet werd ver- trouwd. Wat dat betreft behoort zomernachtventilatie nog niet tot de Ne- derlandse wooncultuur en zal het ook nog wel even duren voordat dit is ingeburgerd. Over het ventilatiesysteem zijn de respondenten niet onverdeeld tevreden. Enkelen vinden de geurafvoer onvoldoende. Ook wordt het geluid van de ventilatie-unit als hinderlijk ervaren, ondanks dat extra geluidwerende voor- zieningen zijn aangebracht en na metingen het geluidsniveau in de slaap- kamer onder het toegestane niveau ligt. De dichtheid van de woning zorgt ervoor dat nauwelijks nog geluid van buiten tot de woning doordringt. Daardoor is geluid van de eigen installatie en buren extra goed hoorbaar en wordt dit door sommigen als hinderlijk ervaren. VoorgevelVentilatieluiken naast de ramen voor de zomernachtventilatie. Leren van seriematige passiefhuisbouw 23 Artikel De belangrijkste bevindingen uit de enqu?te zijn: Lage woonlasten worden belangrijk gevonden. Wonen in een passiefhuis verlangt een ander gedrag. Het heeft tijd nodig voordat dit is ingesleten. Het wordt gewaardeerd dat gesignaleerde tekortkomingen snel door de woningstichting en de aannemer worden opgepakt. Extra voorlichting was nodig met betrekking tot het goed gebruiken van het ventilatiesysteem en te openen ramen en ventilatieluiken, waardoor in de winter wel goed wordt geventileerd zonder de woning ver af te koelen. Leerpunten Het passiefhuis-principe is ??n van de oplossingsrichtingen om te komen tot vergaande energiebesparing en lage woonlasten. Door dit principe te vertalen naar seriematige woningbouw is ervaring en kennis opgedaan. Daarbij was het werken vanuit een bouwproces zoals W&r ? waarbij ge- werkt wordt met co-makers en het inzetten van elkaars expertise om tot goede oplossingen te komen ? onontbeerlijk. In een passiefhuis wordt stap 1 van de Trias Energetica (vraag beperken) tot in het extreme doorgevoerd. Op basis van deze ervaring hebben de ontwikkelaar en bouwer een nieuw concept ontwikkeld, de W&r-Groen- woning. Daarin wordt wat minder ge?soleerd en wordt meer ingezet op het benutten van duurzame energie. Met dezelfde energiezuinigheid levert dat een besparing op de investeringskosten op van circa 5700,- euro. Wonen in een passiefhuis vraagt een andere manier van bewonen. Zeker wanneer bewoners niet expliciet voor een passiefhuis hebben gekozen, maar er min of meer mee geconfronteerd worden, kost het moeite en tijd om dat andere gedrag ook ingesleten te krijgen. Dat geldt overigens niet alleen voor een passiefhuis, maar zal ook gelden voor woningen waarbij ingezet wordt op geavanceerde installatie. Per saldo scoren de passiefhuizen in het Columbus- kwartier in Almere een 8, wat een compliment is voor alle betrokken partijen. Passiefhuizen Almere Belangrijk criterium waar een passiefhuis aan moet voldoen is een energievraag voor ruimteverwarming van minder dan 15 kWh/m2 bruto vloeroppervlak. Op een enkele hoekwoning na, voldoen alle Almeerse woningen ? die zijn uitgevoerd in een casco van tunnelgiet- bouw ? daaraan. De tussenwoningen hebben een EPC van 0,31 en de hoekwoning van 0,43. De lage energievraag is bereikt door extra dikke isolatie van dak, gevels en vloeren, drievoudig glas, ge?soleerde kozijnen en voordeur en warmteterugwinning op de gebalanceerde ventilatie. De warmtevraag is zo gering dat een minimale installatie al genoeg zou moeten zijn. Echter had de gemeente Almere voor Co- lumbuskwartier stadsverwarming verplicht gesteld. Isolatie De beganegrondvloer van de woningen is uitgevoerd in een prefab ribcasettevloer rc = 5,0 m2K/W. Op het moment van realisatie was dat de maximale isolatiewaarde van een prefab systeemvloer, zonder extra isolatiemateriaal toe te hoeven voegen. De kopgevels hebben een rc van 9 m2K/W. Dit is bereikt door op een gietbouw wand twee lagen van 100 mm PIr-hardschuim aan te brengen. Tussen de PIr- platen en de betonwand is nog 20 mm steenwol aangebracht om eventuele oneffenheden in de betonwand op te vullen. De platen zijn zo aangebracht dat geen doorlopende naden optreden. De voor- en achtergevels zijn uitgevoerd met een HSB binnenspouw- blad met een rc-waarde van 7,2 m2K/W. Het stijl- en regelwerk is uitgevoerd als samengestelde I-ligger (materiaalbesparing en mini- male koudebrug), opgevuld met 300 mm minerale wol. Het raamhout is thermisch onderbroken met een PIr-laag. Samen met drievoudig glas levert dit een Uraam van 0,8 W/m2K. De platte daken van de passiefhuizen zijn voorzien van 380 mm EPS, waardoor de rc-waarde komt op 9,5 m2K/W. Ook hier zijn de platen in twee lagen aangebracht zonder dat naden doorlopen. De wonin- gen zijn zo kierdicht dat ze voldoen aan de eis van