42 c ClassIQ Abraham Darby III (de kleinzoon van) had de ijzergieterij van zijn vader over- genomen en schreef in 1776 in op een aanbesteding voor een brug over de rivier de Severn in Coalbrookdale. Dit is een gebied in West Engeland nabij de grens met Wales en plaatsen als Telford, Shrewsbury, Wolver- hampton en Birmingham. In dit gebied ontstond ook de Industri?le Revo- lutie. Er was behoefte aan een verzekerde aanvoer van grondstoffen en de zes aanwezige veerdiensten konden deze zekerheid niet bieden. Soms stond de Severn nagenoeg droog en soms was het een woeste kolkende rivier. Er moest dus een brug komen en wel een tolbrug. Een vroeg voor- beeld van PPS, want naast de overheid deden ook private aandeelhouders mee. Abraham Darby III werd ook een van de aandeelhouders. De winst leek te zijn gegarandeerd, want in het contract werd bedongen dat veer- diensten binnen een afstand van 500 meter hun activiteit zouden moeten staken. De toekomstige klandizie was daarmee verzekerd. Futuristisch Er lag al een plan voor een brug bestaande uit ijzeren boogspanten naar een ontwerp van Thomas Farnolls Pritchard uit 1775. Niet helemaal het ontwerp dat uiteindelijk is uitgevoerd, maar wel een ontwerp op basis van een boog en derhalve zonder tussenondersteuningen. Dit ten behoeve van een onbelemmerde scheepvaart. Pritchard was in 1773 door zijn contac- ten met John Wilkinson, een andere ijzergieter, al op de gedachte geko- men om het nieuwe materiaal gietijzer in te zetten. Voor een constructieve toepassing van dit formaat was dit onvoorstelbaar gedurfd en buitenge- woon innovatief. Wilkinson droeg de bijnaam Iron Mad omdat hij altijd in projecten stapte waar anderen afhaakten. Zo ontwikkelde en produceerde hij eerder al de cilinders voor de eerste stoommachine van James Watt en ging hij aansluitend met Boulton & Watt (productie van stoommachines) een exclusieve samenwerking aan. De tender uit 1776 liet nog open of de brug van steen of hout moest zijn, maar over ijzer werd simpelweg niet gesproken. Dat werd kennelijk toch nog te futuristisch en risicodragend gevonden. Abraham Darby III was 26 jaar en stond nu 6 jaar aan het hoofd van zijn bedrijf. Hij wilde de innovatie- traditie van zijn familie met kracht doorzetten en offreerde op basis van ClassIQ cKnap staaltje gietwerk Al bij de Egyptenaren was bekend hoe je ijzer door verhitting vloeibaar kon maken en uit erts kon scheiden. De giettechniek werd met name in de veertiende eeuw ontwikkeld en beperkte zich aanvankelijk tot kleinere voorwerpen zoals wapens. In 1709 ontdekte Abram Darby I dat het stoken van ovens met cokes in plaats van houtskool tot hogere temperaturen leidde waarmee het mogelijk werd om grotere gietstukken te vervaardigen. Zijn kleinzoon bouwde de eerste ijzeren brug van formaat ter wereld. Zowel brug als aanliggend stadje heten inmiddels `Ironbridge'. De brug is van grote betekenis geweest voor de architectuur in de negentiende- eeuw en daarna. Knap staaltje gietwerk PAulEDWARDS 43 c ClassIQ Hoe de brug precies is gebouwd is evenmin echt bekend. uit Darby's boekhouding blijkt wel dat hij steigerwerk en veel touw heeft gebruikt, maar hoe precies is onduidelijk. Er zijn uit die tijd veel afbeeldingen van de brug, maar geen enkele laat de bouw ervan zien. Opmerkelijk is dat de verbindingstechnieken van de diverse onderdelen zijn gebaseerd op wat in hout al gangbaar was. Dit inclusief zwaluwstaar- ten, wiggen, verstekken en pen-en-gat-verbindingen. Ook de radiaalsta- ven lijken uit hout te zijn gesneden. De bouten die hier en daar zichtbaar zijn, komen van latere reparaties. Abraham Darby III heeft duidelijk een spraakmakende daad willen stellen, maar dat had een prijs. De brug is uiteindelijk gebouwd voor meer dan ? 6.000,-. Er werd dus fors verlies geleden. Een schuld waar Abraham Darby de rest van zijn leven nooit vanaf is gekomen. Vloedgolf In 1781 werd op nieuwjaarsdag de brug inclusief toegangswegen en tol- huis in gebruik genomen. Voor ? 1,05 konden voetgangers een jaarkaart kopen. Dat gebeurde aanvankelijk niet massaal omdat men de brug niet helemaal vertrouwde. Deze angst werd versterkt toen er in 1784 haar- scheurtjes in het ijzer werden gevonden. Echter in 1795 spoelden bij een vloedgolf in de Severn, de meeste houten bruggen weg terwijl Ironbridge bleef staan. Het vertrouwen groeide zienderogen en de spreekwoordelijke doorbraak was een feit. De twijfelaars waren overtuigd en aldus werd deze brug een inspiratiebron voor de bouw. Architecten hadden de nieuwe bouwtechniek met gietijzer en later de transparante architectuur met glas ontdekt. In de negentiende eeuw zijn eerst in Engeland en later ook elders in Europa veel gebouwen aldus gerealiseerd. De Eiffeltoren en aansluitend de hoogbouw in de V.S. aan het eind van de negentiende eeuw liggen ook in het verlengde van deze ontwikkeling. b gietijzer. Hij begrootte de brug op ?3.200,- en kreeg de opdracht. Omdat hij inmiddels ook de brugaandelen van Wilkinson had overgenomen was hij, toen het werk in 1777 begon, de grootste aandeelhouder. De brug bestaat uit vijf parallelle boogspanten in de vorm van een halve cirkelboog. Deze zijn elk weer opgebouwd uit twee spanthelften. In de nok zijn deze met elkaar verbonden en elk spantbeen bestaat uit ribben gego- ten in de vorm van een kwartcirkelboog. Deze zijn door middel van staven in de radiale richting onderling verbonden. De langste ribben (binnencirkel) zijn 21,3 meter lang en wegen bijna 6 ton (zo'n 5 a 6 middenklasserauto's). De overspanning van de boog bedraagt 30,63 meter en steunt aan weers- zijde af op een stenen brughoofd. De brughoofden zijn door de vorm van de rivierbedding niet symmetrisch. Gelegenheidsoven Over de productie is vreemd genoeg weinig met zekerheid te zeggen. Met name het formaat en gewicht van de ribben maken het moeilijk voor te stellen dat het gieten in Darby's grootste gieterij heeft plaatsgevonden. De afstand van 1,6 kilometer tot de brug lijkt nog wel te doen, maar het trans- port naar beneden via smalle bochtige wegen met paarden en een kar lijkt haast onmogelijk te zijn geweest. Een alternatieve theorie is dat de Bedlam Furnaces 460 meter verderop stroomafwaarts aan de Severn zijn ingezet. Het kan ook zijn dat er een gelegenheidsoven vlakbij de brug is geweest. Geen van de gieterijen van Abraham Darby III kon immers gewichten van meer dan 4 ton aan, dus er moet hoe dan ook ergens een projectgebon- den productie zijn opgezet. Het werk is in 1777 begonnen, maar dat moet in eerste instantie vooral de voorbereiding (waaronder wellicht de gelegenheidsoven) zijn geweest. De productie van het ijzerwerk begon namelijk pas in mei 1779. De eerste rib is op 1 en 2 juli van datzelfde jaar omhoog gehesen. Op 16 augustus werd de ijzerconstructie opgeleverd. Knap staaltje gietwerk PAulEDWARDS