kleine stappen naar energiezuinige voorraad30 nr 1 2013 kleine stappen naar energiezuinige voorraad Vanaf 2009 heeft Onder- zoeksinstituut OTB van de Technische Universiteit Delft een onderzoeksprogramma uitgevoerd dat voornamelijk gericht is op energie-effici- entie in de socialehuursec- tor. Dit onderzoekspro- gramma, genaamd Woning- Kwaliteit 2020 (WK2020), is nu aan zijn einde. WK2020 vond plaats in een periode van oplevende belangstelling voor het thema energie binnen de corporatiesector, maar ook van aangescherpte overheidseisen op dit gebied. Tijd om de rekening op te maken over wat er in de afgelopen vier jaar bereikt is, welke hobbels te overwin- nen zijn, en hoe de nabije toekomst eruit zal gaan zien. tekst nico nieboer, ad straub en henk visscher MNota kleine stappen naar energiezuinige voorraad nr 1 2013 31 STijgenDe amBiTieS in VeranDerenDe cOnTexT Aan het begin van deze eeuw nog prijkte energie-effici?ntie niet hoog op de prioriteitenlijsten van corporaties. Dit was duidelijk anders aan het einde van het eerste decennium, in belangrijke mate door het verplichte energielabel voor het woningbezit. Deze labeling is een uitvloeisel van een richtlijn van de Europese Unie, namelijk de Energy Performance of Buildings Directive (EPBD), die in 2003 van kracht is geworden. Daarnaast was de laatstgenoemde periode ook een tijd waarin een dringend beroep werd gedaan op de corporatiesector om zijn maatschappelijke verantwoordelijkheid zichtbaar te maken. In elk geval zichtbaarder dan tot dan toe het geval geweest was. Aedes reageerde mede hierop, door in 2007 de nota `Antwoord aan de samenleving' uit te brengen, waarin de sector zich committeerde aan aanzienlijke investeringen om zijn woningen energiezuiniger te maken. Dit voornemen kreeg concreter gestalte in het in oktober 2008 afgeslo- ten Convenant Energiebesparing Corporatiesector. Hierin stelde de sector zich onder meer ten doel om in tien jaar tijd 20 procent te bespa- ren op het gasverbruik en om bij ingrijpende verbeteringen de betref- fende woningen op het energieprestatieniveau van label B te brengen, dan wel met minstens twee labelstappen te verbeteren. Hoewel dit convenant inmiddels is vervangen door het Convenant Energiebespa- ring Huursector (gedateerd juni 2012), heeft het convenant uit 2008 grote invloed gehad op de beleidsdoelen van de individuele corporaties. Naast dit convenant was Aedes ook medeondertekenaar van twee andere landelijke convenanten, namelijk het convenant `Energiebespa- ring bestaande gebouwen' en het Lenteakkoord `Energiebesparing in de nieuwbouw'. Overeenkomsten als deze maken deel uit van een veel- heid aan initiatieven om energiebesparing in de woningvoorraad te stimuleren. VOOrTgang Van heT BeleiD In december 2012 heeft Onderzoeksinstituut OTB een enqu?te gehou- den onder woningcorporaties. Onderwerpen waren de veranderingen in hun energiedoelstellingen ten opzichte van 2009, en de stimulansen en belemmeringen bij de uitvoering van het energiebesparingsbeleid. Doel van het onderzoek was de ontwikkeling van het energiebesparingsbe- leid van corporaties in beeld te krijgen: waar stonden zij vier jaar gele- den en waar staan zij nu? 347 corporaties, het overgrote deel van de sector, zijn per e-mail uitgenodigd de online vragenlijst in te vullen. 139 corporaties hebben dit gedaan, een respons van 40 procent. De sprei- ding van de respons naar het aantal wooneenheden komt in grote lijnen overeen met dat van de populatie. Weliswaar zijn de kleine corporaties (minder dan 2000 wooneenheden) enigszins ondervertegenwoordigd, maar dit geeft onvoldoende aanleiding om de kale uitkomsten van de enqu?te te corrigeren. BeleiDSVOOrnemenS In de enqu?te is eerst ingegaan op de beleidsvoornemens van corpora- ties. Wat waren de doelstellingen op het gebied van energiebesparing in 2009 en wat zijn die nu? Zijn de corporaties gevorderd in de formule- ring van hun energiebeleid en zijn zij ambitieuzer geworden? Of juist minder? In tabel 1 is een aantal vaak gehanteerde typen doelstellingen te zien, met daarbij welk aandeel (in procenten) van de corporaties ze in 2009 nastreefde en welk aandeel ze nu nastreeft. De uitkomsten wijzen op een voortgeschreden ontwikkeling van het energiebesparingsbeleid: voor vrijwel alle onderscheiden typen doelstel- lingen geldt dat het aantal corporaties dat ze nastreeft nu groter is dan in 2009. Het formuleren van ambities in termen van labels was en is relatief populair. Voor eind 2012 geldt dat ook voor het benoemen van een minimumpakket aan energetische voorzieningen. Tabel 1. Aandeel van corporaties naar nagestreefd type doelstellingen begin 2009 eind 2012 Een gemiddeld te bereiken energielabel voor alle woningen 43 % 56 % Een gemiddeld te bereiken energielabel voor de aangepakte woningen 47 % 54 % Een minimaal energielabel voor alle woningen die in exploitatie blijven 44 % 47 % Een percentuele besparing op de CO2 -uitstoot 33 % 31 % Een percentuele besparing op het energieverbruik 18 % 13 % Een percentuele besparing op het gasverbruik 27 % 27 % Een gemiddeld aantal labelstappen per aangepakte woning 24 % 23 % Een aantal labelstappen, voor alle woningen gemiddeld 8 % 10 % Een minimumpakket aan energetische voorzieningen (isolatie, dubbel glas e.d.) voor alle woningen die in exploitatie blijven 35 % 51 % Een ander type doelstelling 20 % 27 % WOningKWaliTeiT 2020 Energie-effici?ntie in de woningvoorraad staat centraal in WK2020. Samen met koepelorganisatie Aedes en een groep woningcorporaties, heeft Onderzoeksinstituut OTB gewerkt aan wetenschap- pelijk onderbouwde en praktisch bruikbare kennis voor verbetering van de energieprestatie van de woningvoorraad. Deelnemende corporaties waren De Alliantie, Eigen Haard, HaagWonen, De Key, Portaal, Rochdale, Staedion, Vidomes, Vivare, WonenCentraal en Ymere. Voor een deel van de programmaperiode zijn ook Oost Flevoland Woon- diensten, PWS, Woonbron en Woongroep Twente betrokken geweest. kleine stappen naar energiezuinige voorraad32 nr 1 2013 percentage 0 10 20 30 40 50 60 A B C D E F G energielabel begin 2009 eind 2012 In tabel 2 zijn per type doelstelling de corporaties opgenomen die zowel in 2009 als nu het betreffende type doelstelling nastreven. Veruit de meesten van deze corporaties hebben in de tussentijd de indertijd nagestreefde energieprestatieniveaus niet gewijzigd. Waar dit wel zo is, zien we vaker een aanscherping dan een afzwakking. Op sectorniveau is daarmee sprake van een lichte aanscherping van de doelstellingen. Een aanscherping van het beleid is ook af te leiden uit figuur 1. Hierin zijn alleen de corporaties opgenomen die een gemiddeld streeflabel voor hun gehele woningbezit hanteerden. Streefden in 2009 de meesten van deze corporaties nog naar energielabel C, nu is dat label B geworden. Een verschuiving in dezelfde richting, maar alleen minder sterk, is waar te nemen voor de corporaties met een minimum streeflabel voor alle wonin- gen (figuur 2), en voor de corporaties met een streeflabel voor de ener- getisch te verbeteren woningen (figuur 3). Als we de uitkomsten in figuur 1 overigens vergelijken met het Convenant Energiebesparing Huur- sector, dat een gemiddeld energieprestatieniveau van label B voor alle woningen in de corporatiesector voorstaat, dan is de aanscherping nog niet genoeg om de convenantsdoelen te halen. Meer corporaties zullen energielabel B moeten gaan nastreven. Daar komt nog bij dat de meeste ge?nqu?teerde corporaties (51 procent) aangeven geen gemiddeld te bereiken energielabel voor hun woningbezit te hebben vastgelegd. Nu is het mogelijk dat corporaties hun beleidsambities weliswaar gelijk hebben gehouden, maar de periode waarin deze doelen verwezenlijkt moeten worden, hebben opgerekt. In tabel 3 is per type beleidsdoel- stelling voor de betreffende corporaties aangegeven in hoeverre dat is gebeurd. Met uitzondering van de doelstellingen die betrekking hebben op het gemiddeld te bereiken energielabel of het gasverbruik, is bij alle typen doelstellingen een lichte temporisering waarneembaar. Corpora- ties nemen over het algemeen dus iets meer tijd om hun ambities te realiseren. Plannen realiSeren In het WK2020-onderzoek is nagegaan in hoeverre de gewenste bespa- ringen te bereiken zijn, door in renovatie en onderhoud te sturen op materiaalkeuzen en onderhoudscycli. Duurzaam onderhoud betaalt zich Tabel 2. Percentage corporaties naar zwaarte van de doelstellingen, per type nagestreefde doelstelling nu minder ambitieus dan in 2009 nu even ambitieus als in 2009 nu ambitieuzer dan in 2009 Een gemiddeld te bereiken energielabel voor alle woningen 6 % 67 % 27 % Een gemiddeld te bereiken energielabel voor de aangepakte woningen 6 % 67 % 28 % Een minimaal energielabel voor alle woningen die in exploitatie blijven 8 % 60 % 32 % Een percentuele besparing op de CO2 -uitstoot 8 % 81 % 12 % Een percentuele besparing op het energieverbruik 11 % 78 % 11 % Een percentuele besparing op het gasverbruik 11 % 79 % 11 % Een gemiddeld aantal labelstappen per aangepakte woning 0 % 92 % 8 % Een aantal labelstappen, voor alle woningen gemiddeld 0 % 100 % 0 % Tabel 3. Gemiddeld door corporaties gesteld jaar waarin doelstellingen bereikt moeten zijn begin 2009 gesteld jaar waarin doel bereikt moet zijn eind 2012 gesteld jaar waarin doel bereikt moet zijn Een gemiddeld te bereiken energielabel voor alle woningen 2019 2019 Een minimaal energielabel voor alle woningen die in exploitatie blijven 2018 2020 Een percentuele besparing op de CO2 -uitstoot 2019 2020 Een percentuele besparing op het energieverbruik 2017 2018 Een percentuele besparing op het gasverbruik 2019 2019 Een aantal labelstappen, voor alle woningen gemiddeld 2020 2021 Van links naar rechts: Figuur 1. Percentage corporaties naar nagestreefd label, als aandeel van de corporaties die een gemiddeld streeflabel voor alle woningen hanteren. Figuur 2. Percentage corporaties naar nagestreefd label, als aandeel van de corporaties die een minimum streeflabel voor alle woningen hanteren. Figuur 3. Percentage corporaties naar nagestreefd label, als aandeel van alle corporaties die een streeflabel voor de aan te pakken woningen hanteren. kleine stappen naar energiezuinige voorraad nr 1 2013 33 percentage energielabel begin 2009 eind 2012 0 10 20 30 40 50 60 A B C D E F G percentage energielabel begin 2009 eind 2012 0 10 20 30 40 50 60 70 A B C D E F G immers uit in een lagere CO2 -uitstoot. Dat het aanbrengen van bijvoor- beeld HR++-glas energiebesparing oplevert, is voor velen wel duidelijk. Minder bekend is dat een flink deel van de milieubelasting voortkomt uit het produceren van nieuwe bouwproducten, het uitvoeren van werk- zaamheden en het transport van materiaal en personeel naar de bouw- plaats. Door hierin verstandige keuzen te maken, kunnen de milieuef- fecten van onderhoudsscenario's sterk worden beperkt. Het onderzoek laat tevens zien dat de stap van beleid naar investerings- planning relatief gemakkelijk gezet wordt, namelijk door opname in de begroting van onderhouds- en verbeteringsprojecten die toch al moeten plaatsvinden. Het voornaamste knelpunt ligt in de uitvoering van de indi- viduele projecten. Het komt bijvoorbeeld geregeld voor dat onvoldoende huurders met de plannen instemmen, of dat de beschikbare tijd of het beschikbare budget het bij nader inzien toch niet toelaat om energiebe- sparende maatregelen te nemen. De verantwoordelijken op projectni- veau hebben een zekere mate van vrijheid om eigen afwegingen te maken, waardoor de uitvoering van maatregelen deels afhankelijk is van persoonlijke inschattingen en voorkeuren. Dit maakt op zijn beurt de realisatie van doelstellingen op portefeuilleniveau meer onzeker. Mede omdat het vaak veel inspanning vergt om huurders voor de plan- nen te winnen, wordt wel gedacht om de maatregelen bij mutatie uit te voeren. Als dit landelijk in de gehele corporatiesector gedaan zou worden, zou volgens berekeningen in WK2020 de besparing op het gasverbruik 6 tot 8 procent zijn (bij een aangenomen mutatiegraad van 8 procent en een periode van 10 jaar). Het plegen van energie-investe- ringen bij mutatie levert dus duidelijk iets op, maar is op zich onvol- doende om het landelijke doel van 20 procent energiebesparing te halen. BePerKTe VerBeTering Een door bureau Companen uitgevoerde monitoring1 voor Agentschap NL, laat zien dat er wel degelijk energetische verbeteringen in de woningvoorraad plaatsvinden, maar ook dat het tempo niet spectaculair hoog is. Volgens genoemde monitor is plaatsing van een HR-ketel en van HR-glas veruit de meest voorkomende maatregel. In 2011 zijn in enkele duizenden woningen warmtepompen geplaatst. Vergelijkbare aantallen woningen vinden we ook als het gaat om de plaatsing van zonnepanelen of zonneboilers. In hetzelfde jaar is bij 12.000 bestaande woningen spouwmuurisolatie toegepast, bij 19.000 bestaande wonin- gen vloerisolatie en bij 27.000 bestaande woningen dakisolatie. De beperktheid van de energetische verbetering van de woningvoor- raad wordt nog eens geaccentueerd doordat de feitelijke besparing op energieverbruik tegenvalt, ten opzichte van de besparing volgens het rekenmodel dat ten grondslag ligt aan de bepaling van de energie-index en daarmee ook van het energielabel. Volgens dat model zou bijvoor- beeld een verbetering van label G naar label B het gebouwgebonden energieverbruik met een factor 5 verminderen. Het WK2020-onderzoek wijst echter uit dat dit `slechts' een factor 2 is. Het is nog niet bekend in hoeverre deze `tegenvaller' toe te schrijven is aan verschillen in installaties (bijvoorbeeld moederhaard in enkel de woonkamer tegen- over cv in alle kamers) of in menselijk gedrag (bij betere isolatie zetten bewoners bijvoorbeeld de verwarming hoger). In ieder geval is het effect van een energetische verbetering op zowel duurzaamheid als woonlasten geringer dan tot nog toe is aangenomen. Voor de renovatie aan de Prinses Beatrixstraat in Dongen-Zuid, heeft corporatie Vieya samengewerkt met de bewoners. 1 Companen, Monitoring convenantsresultaten corporatiesector. Companen, Arnhem, 2012. roelsimons kleine stappen naar energiezuinige voorraad34 nr 1 2013 STimUlanSen en Belemmeringen Aan de ge?nqu?teerden is een aantal stimulansen en belemmeringen voorgelegd met telkens de vraag hoe belangrijk de betreffende factor in de laatste vier jaren geweest is voor de eigen corporatie. De respon- denten hebben hun antwoorden kunnen invullen op een vijfpunten- schaal. Deze schaal is omgezet in een van 0 tot 4 lopende cijferreeks, waarbij 0 staat voor `nauwelijks/niet' en 4 voor `in zeer hoge mate'. Hoe hoger het cijfer, des te belangrijker dus de factor voor de betref- fende corporatie(s) geweest is. Voldoende investeringsruimte en duidelijke exploitatievoornemens zijn volgens de corporaties de belangrijkste stimulerende factoren geweest voor de realisatie van hun energiebesparingsbeleid (figuur 4). WK2020-onderzoek onder enkele corporaties die een eind gevorderd zijn met de energetische verbetering van hun woningbezit, bevestigt dit beeld. Deze corporaties onderscheiden zich overigens niet alleen door voldoende investeringsruimte en duidelijke exploitatievoornemens. Dit doen zij ook doordat zij duidelijk al v??r de verplichte energielabeling met energiebesparing aan de slag zijn gegaan en doordat er blijvende betrokkenheid vanuit het management is ? eveneens twee factoren die in de enqu?te relatief hoog scoren. De belemmeringen worden in het algemeen minder belangrijk gevonden dan de stimulansen: de scores zijn overwegend lager. Met voldoende investeringsruimte en duidelijke exploitatievoornemens als belangrijkste stimulansen, verwondert het niet dat onvoldoende investeringsruimte en onduidelijke exploitatievoornemens als belangrijke belemmeringen gezien worden (figuur 5). De terugvallende verkoop van woningen en een geringe ondersteuning vanuit het management worden ook als cruciaal gezien. Als belangrijkste belemmering komt de geringe mede- werking van bewoners naar voren. Signalen uit het WK2020-onderzoek bevestigen dat de medewerking van bewoners lastig is te verkrijgen, al zijn er ook voorbeelden waarin juist zij initiatieven nemen om woningen energiezuiniger te maken. DOOrKijK naar 2020 Als we eind 2012 vergelijken met begin 2009, zien we bij de corpora- ties eerder een aanscherping dan een afzwakking van de ambities. Dit lijkt vooral te maken te hebben met het feit dat het energiebesparings- beleid in 2009 nog volop in ontwikkeling was. Het is onwaarschijnlijk dat deze ontwikkeling zich in de komende jaren zal voortzetten, ondanks het onverminderd grote belang dat bij overheden en in allerlei maatschappelijke sectoren aan energiebesparing gehecht wordt. De politieke ontwikkelingen van de afgelopen tijd verkleinen de investe- ringscapaciteit van corporaties aanzienlijk. Een verruiming van de inves- teringsmogelijkheden door energiebesparende voorzieningen zwaarder in het woningwaarderingsstelsel te laten wegen, zal door de voorgeno- men afschaffing van dit stelsel teniet worden gedaan. Als gevolg van eerdere wijzigingen in de regelgeving is in de corporatiesector al enkele jaren een beweging te zien waarbij het werkveld versmald wordt en corporaties zich terugtrekken tot wat als kerntaken wordt gezien. Zal energiebesparing daarvan het slachtoffer worden? De doelen van nu wijzen daar vooralsnog niet op, maar enkele in de enqu?te gemaakte opmerkingen (samen te vatten als `investeringsvoornemens in de ijskast wegens gebrek aan middelen') wekken de indruk dat dit wel gaat gebeuren. In het licht van de enqu?te-uitkomst dat investeringsruimte ??n van de belangrijkste factoren is voor de realisatie van het energiebesparings- beleid, lijkt een verlaging van de ambities in de nabije toekomst aanne- melijk. In elk geval ligt een temporisering van de energetische verbete- ring van de woningvoorraad voor de hand. Dit wordt bevestigd door Een huishouden heeft ongeveer 35 m2 aan zonnepanelen nodig om het jaarlijkse elektriciteitsverbruik te compenseren. andreasschulze kleine stappen naar energiezuinige voorraad nr 1 2013 35 0,0 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 Duidelijke exploitatievoornemens Op tijd begonnen om beleid om te zetten in acties Veel ondersteuning vanuit het management van de organisatie Veel medewerking van collega's bij uitvoering van voorgenomen ingrepen Heldere werkprocedures Voldoende investeringsruimte Veel medewerking van bewoners Goede afstemming met bouwpartijen Convenanten over energiebesparing 0,0 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 Onduidelijke exploitatievoornemens Te laat begonnen om beleid om te zetten in acties Geringe ondersteuning vanuit het management van de organisatie Geringe medewerking van collega's bij de uitvoering van de voorgenomen ingrepen Onheldere werkprocedures Onvoldoende investeringsruimte Geringe medewerking van bewoners Slechte afstemming met bouwpartijen Terugvallende verkoop van woningen een recent onderzoek van de NOS waaraan 150 corporaties hebben deelgenomen. Deze corporaties hebben daarin gesteld dat zij het ener- giezuiniger maken van 20.000 woningen uitstellen. Duidelijk is dat er minder geld zal zijn voor (vervangende) nieuwbouw en ook voor grootschalige renovaties. Grote labelsprongen zijn mede daarom moeilijk te maken. Er zal nog meer ingezet (moeten) worden op kleine stappen en op combinaties van maatregelen in onderhouds- en beheerprocessen. Verschillende corporaties die aan WK2020 hebben deelgenomen, geven aan dat dit nu al de praktijk is. Daarnaast geeft de drastische prijsdaling van zonnepanelen mogelijkheden om de verduurza- ming van de woningvoorraad langs deze weg te bewandelen. De gemid- delde corporatiewoning in 2020 zal waarschijnlijk wel energiezuiniger zijn dan nu, maar in mindere mate dan de huidige doelstellingen aangeven. Dit artikel is geschreven op grond van verschillende WK2020-onderzoeken, allen uitgevoerd aan Onder- zoeksinstituut OTB van de TU Delft. De hier aange- haalde onderzoeken zijn, behalve door de auteurs, ook uitgevoerd door Evert Hasselaar, Laure Itard, Robert Kroese, Dasa Majcen, Arjen Meijer, Frits Meijer, Lorraine Murphy en de studenten Emre Can Kara en Antonio Contarini. Figuur 4. Door corporaties ervaren belang van stimulerende factoren voor de realisa- tie van hun energiebesparingsbeleid.* Figuur 5. Door corporaties ervaren belang van belemmerende factoren voor de reali- satie van hun energiebesparingsbeleid.* *0 is nauwelijks/niet, 4 is in zeer hoge mate *0 is nauwelijks/niet, 4 is in zeer hoge mate