1 "Dit wordt het einde van de gevestigde orde" 8-12-2014 Nederland kantelt. We ontwikkelen een hedendaagse samenleving waarin de huidige machtsverhoudingen radicaal zijn omgegooid. Zo krijgen bouwers steeds meer een faciliterende rol, waarvoor kennis van mensen belangrijker is dan techniek. Kartrekker van deze ommekeer is Jan Rotmans, hoogleraar transitiekunde aan de Erasmus Universiteit Rotterdam en internationaal een autoriteit op het gebied van transities en duurzaamheid. Gepassioneerd vertelt hij over zijn nieuwe boek `Verandering van Tijdperk ? Nederland Kantelt'. Tekst Evamarije Smit, foto's Photoworkx In `Verandering van Tijdperk' stelt u dat ons land zich in een unieke periode bevindt, een overgangsfase. Wat bedoelt u daarmee? "We leven niet meer in een tijd van veel veranderingen, maar in een verandering van tijdperk. Dat wil zeggen in een overgangsperiode tussen twee grote tijdperken in. Dat is heel uniek. De laatste keer dat we dat hebben meegemaakt is 150 jaar geleden, tijdens de tweede helft van de negentiende eeuw. Toen voltrok zich de verandering naar een moderne maatschappij, aangejaagd door de industri?le revolutie. Het ging gepaard met een machtswisseling; de adel moest uiteindelijk plaatsmaken voor een opkomende middenklasse. Datzelfde proces is nu ook gaande." Waaruit maakt u dat op? "Al 25 jaar bestudeer ik de transities binnen onze samenleving. Op dit moment zie ik een drievoudige kanteling: de organisatie van onze maatschappij verandert, de economie verandert en de machtsverhoudingen veranderen. Onze samenleving wordt decentraal en is straks weer meer 2 gericht op regio's en netwerken van mensen die met elkaar zijn verbonden. Onze economie verandert fundamenteel van karakter en wordt steeds meer digitaal, schoner en zonder verspilling (circulaire economie, red.). Met de 3D-printer binnen handbereik staat er ook een nieuwe maakindustrie voor de deur. Grote producenten van allerlei gebruiksartikelen leggen het straks af tegen lokaal en schoon geproduceerde goederen. Tot slot ontstaat er een machtswisseling waarbij de opkomende middenklasse van hoogopgeleide jonge ondernemers de kennis en kunde hebben om de macht te grijpen. Deze drie grote veranderingen versterken en versnellen elkaar." Bedoelt u serieus dat bijvoorbeeld grote energiebedrijven, banken, verzekeraars en producenten hun machtspositie in onze samenleving kwijtraken? "Heel lang was het als organisatie of bedrijf voordelig om groot te zijn, maar dat werkt nu tegen hen. Zij zijn onderdeel van de gevestigde orde en kunnen zich niet snel genoeg aanpassen aan de nieuwe economie. Kleine ondernemingen die met behulp van sociale media en moderne technologie?n bedrijven starten, vormen samen een nieuwe opkomende orde. Dat gaat op het moment heel hard, het worden er steeds meer. Het is het begin van het einde voor de gevestigde orde. Tijdens de laatste grote transitie nam de adel de opkomende middenklasse ook niet serieus en dat is precies hun ondergang geworden." Hoe zien vernieuwende verdienmodellen eruit? "Een bouwbedrijf verdient over vijf of tien jaar niet meer alleen geld met bouwen. Het gaat steeds meer om het ondersteunen van de klant, want bouwen kan straks iedereen. Denk aan het 3D-printen van huizen. Dat stelt architecten en burgers in staat om zelf te bouwen. Bouwbedrijven worden steeds meer faciliterend en gaan bijvoorbeeld helpen met de inrichting en de energievoorziening. Ze gaan de omgeving van mensen bedienen. Maar dan moeten ze wel verstand hebben van mensen. Bij die bedrijven werken nu vooral techneuten terwijl ze ook psychologen in dienst zouden moeten nemen." U zegt dat de economie zich weer naar de regio zal verplaatsen. Hoe gebeurt dat? "De nieuwe economie biedt een uitgelezen kans voor de regio. In de oude economie waren centrale organisaties nodig om producten te maken en diensten te leveren. Door moderne technologie?n en de 3D-printer is dat niet meer nodig en zullen producten en diensten binnen de regio worden gemaakt en geleverd. Dat geldt voor informatie, reizen, muziek, leren, zorg en zelfs geld. De nieuwerwetse economie is gebaseerd op menselijke waarden als vertrouwen, samen, kwaliteit, ruimte en balans. Dat past heel goed bij een kleinere schaal: de regio." "De nieuwerwetse economie is gebaseerd op menselijke waarden als vertrouwen, samen, kwaliteit, ruimte en balans" "Bij bouwbedrijven werken nu vooral techneuten terwijl ze ook psychologen in dienst zouden moeten nemen" 3 Economie, samenleving en machtsverhoudingen veranderen in dezelfde richting, waardoor ze elkaar versterken en dus versnellen. Hoelang gaat dit duren? "Dat kan nog enkele tientallen jaren duren. Het wordt een heel onrustige periode met veel chaos en strijd. Er zal veel weerstand komen van de gevestigde orde, veel bedrijven gaan failliet en nog meer mensen worden ontslagen. Meer crisissen zullen volgen. De laatste grote transitie duurde vijftig jaar met daarin twee wereldoorlogen. Maar er is ook goed nieuws want er zal ook een ander soort solidariteit ontstaan. Onze huidige maatschappij is gestoeld op competitie en op het belang van het ego. In de (ver)nieuw(d)e samenleving zullen we veel meer zijn gericht op elkaar, op de regio en op het belang van het netwerk waarvan we deel uitmaken. Onderdeel van de kanteling is dat we zelfredzaamheid veranderen in samenredzaamheid. Er zal straks een groep van ongeveer anderhalf miljoen mensen zijn die niet kan aanhaken bij de nieuwe economie. Die groep kunnen we niet aan haar lot overlaten, wat betekent dat mensen weer meer verantwoordelijk worden voor elkaar. Dat betreft zorg, financi?n, werk en welzijn. Iedereen kent in zijn omgeving wel kwetsbare mensen die zorg nodig hebben. Het is een aankomende verantwoordelijkheid voor onszelf; we kunnen niet langer verwachten dat de overheid alles regelt." Waarom niet? "Omdat mensen zelf willen uitmaken hoe ze bijvoorbeeld worden verzorgd. Ze willen hun eigen keuzen maken in plaats van figuranten zijn in logge en grote systemen waarin de menselijke maat ontbreekt. Denk aan de recente discussie rondom verpleeghuizen. De overheid zal straks een andere rol spelen. Zij bepaalt niet langer van bovenaf hoe wij het moeten doen. Zij zal het gemeenschappen en netwerken mogelijk moeten maken om te doen wat ze moeten doen." Eigenlijk hebt u het over de participatiesamenleving waar Den Haag tegenwoordig zo enthousiast over is. "Nee, zo bedoel ik het niet. Als je kijkt naar het overhevelen van jeugdzorg en langdurige zorg voor ouderen naar gemeenten, zegt de overheid in feite: `Zoek het zelf uit, maar met minder geld en minder mensen'. Dan worden dezelfde fouten gemaakt, alleen op kleinere schaal. En het doet bovendien geen recht aan de energieke samenleving die ik om me heen zie. Zoals die tienduizenden initiatieven van burgers die vanuit persoonlijke motivatie, frustratie of gedrevenheid zelf dingen organiseren in hun eigen netwerk. Bijvoorbeeld broodfondsen, waarin mensen op basis van vertrouwen elkaar geld uitkeren indien een van 4 hen langdurig ziek wordt. Of lokale zorgco?peraties, die weer werken zoals vroeger de wijkverpleging." Wat moeten beleidsmakers wel doen in deze tijd? "Ik word veel gevraagd te spreken voor ambtenaren van Rijk, provincies en gemeenten. Als ik daar dan sta, zeg ik altijd: `Doe eens een tijdje niets. Stop met beleid maken en loop eens weg van je bureau. Ga praten met mensen en vooral: ga eens luisteren. Stop ook met subsidies verstrekken.' Negen van de tien subsidies draaien op niets uit. Ik pleit ervoor dat dat geld in betaalde banen van ambtenaren wordt gestoken, die mensen en nieuwe initiatieven binnen hun gemeenten en provincies met elkaar te verbinden. Zo ontstaan er nieuwe gemeenschappen en netwerken die een lang leven zijn beschoren. Er is op dit moment precies ??n provincie die zo iemand in dienst heeft. Dat is Ferenc van Damme, verbinder en ambtenaar van provincie Overijssel. Petje af." In uw boek beschrijft u ook de financi?le sector, een sector met veel macht. Zijn daar al veranderingen waar te nemen? "Nee, helaas. Als je daarover leest, schrik je echt. Je ziet hoe verrot het systeem is. Dat heeft te maken met het feit dat geld geen middel meer is, maar een doel. 95% van ons geld gebruiken we om weer geld te genereren. Daardoor is een hele onechte, (virtuele) economie ontstaan die losstaat van de werkelijke economie. Mensen hebben geen idee dus ik geef daar een aantal voorbeelden van in mijn boek. Ik lig er 's nachts wel wakker van." Ligt u vooral wakker van het feit dat er nog geen enkele verbetering is doorgevoerd? "Daar word ik oprecht boos over; niets is werkelijk veranderd. Het gaat puur om het geld. Ik heb veel contacten met banken en zij geven toe dat er nog niets is veranderd. Banken verdienen nog altijd te makkelijk te veel geld en kijken naar aandeelhouders in plaats van naar de klant. De klant wordt niet serieus genomen en er is geen menselijke aanpak. In "Negen van de tien subsidies draaien op niets uit. Ik pleit ervoor dat dat geld in betaalde banen van ambtenaren wordt gestoken" "Als je over de financi?le sector leest, schrik je echt. Je ziet hoe verrot het systeem is" 5 `Verandering van Tijdperk' stel ik de vraag wie er nog een bank vertrouwt. Ik ken niemand die vertrouwen heeft in een bank en dat is het begin van het einde." Wat is het alternatief? "Mensen gaan zelf banken oprichten. In Belgi?, maar ook in Nederland. Op dit moment zijn er tien unies in ons land die krediet verstrekken aan ondernemers. En dat niet alleen; ze coachen deze mensen ook. Dus naast het verstrekken van krediet op basis van vertrouwen, ondersteunen en begeleiden ze ondernemers ook. Dat vind ik mooi. Daar zie je dat de mens weer centraal staat." Is het niet vreemd dat wij, gewone Nederlanders, niet in opstand zijn gekomen tegen de gang van zaken bij banken? Wat zegt dat over ons? "Systemen zijn zo groot geworden dat we het gevoel hebben dat onze stem toch niets uitmaakt. We gaan niet meer de straat op. Maar dat wil niet zeggen dat er niets gebeurt. Want het mooie van dit tijdperk is dat we er `gewoon' iets tegenover stellen. Veel jongeren die ik ken, zeggen: `Naar het Malieveld gaan, is zinloos' en ze bedenken hun eigen alternatief. Zij zetten bedrijven op binnen hun eigen netwerk. Kijk om je heen, het is heel actueel. Uber en Airbnb bijvoorbeeld. Ze staan constant voor de rechter omdat ze dingen doen die eigenlijk niet mogen. Maar het is niet tegen te houden. Al die innovaties, die initiatieven, dat is hun protestvorm. Veel mensen herkennen het niet, maar ik geniet ervan. Eigenlijk zijn er elke dag duizenden protestmarsen. Zijzelf beseffen het misschien nog niet, maar zij zijn de nieuwe opkomende orde." Voor uw boek heeft u ook de onderwijssector onder de loep genomen. Was dat even schokkend als de wereld van het geld? "Godzijdank niet. Ik ben daar heel veel helden tegengekomen. Mensen die oprecht experimenteren met nieuwe onderwijsvormen waarin het contact tussen leerling en leraar weer centraal staat. Deze mensen hebben het niet makkelijk, want het onderwijs is inmiddels verworden tot een soort machinerie die alleen nog maar cijfers, toetsen en presentaties uitbraakt." En dat na een jaar of vijftig aan hervormingen? "Ja. In tegenstelling tot veel andere maatschappelijke sectoren waarin weinig is veranderd, is in het onderwijs de afgelopen vijftig jaar te veel veranderd. Allemaal vernieuwingen die van bovenaf werden opgelegd. Dat kregen die arme leerlingen en leraren over zich uitgestort en zijn daar de dupe van geworden." "Het onderwijs is inmiddels verworden tot een soort machinerie die alleen nog maar cijfers, toetsen en presentaties uitbraakt" 6 En nu zegt u dat ons onderwijssysteem is verouderd? "Het is eigenlijk niet meer van deze tijd dat er een leraar voor een klas van dertig leerlingen staat, die allemaal op eenzelfde manier worden begeleid. Als je kijkt naar wat er aan de hand is, zie je dat vroeger de leraar de enige informatiebron was voor een kind. Tegenwoordig heeft een kind wel vijf informatiebronnen en die leraar is er daar ??n van. Dit betekent dat je al die vijf of meer informatiebronnen in dat onderwijs kwijt moet kunnen. Het gevolg is dat de leraar veel meer een begeleider en een facilitator is dan de ultieme kennisbron." Zijn mensen in het onderwijs niet een beetje murw geslagen? Hoe zorgt u ervoor dat ze nu niet afhaken? "Op mijn vorige boek `In het oog van de orkaan', dat ook over de transitie van Nederland gaat, heb ik ongelooflijk veel reacties gekregen. Juist uit de onderwijswereld. Hartverwarmend is het om zo veel positieve reacties te krijgen van mensen die openstaan voor verandering. Daar wilde ik iets mee doen en op 1 oktober jongstleden hebben we de kantelgroep United4Education opgericht. Betrokkenen zijn allemaal helden uit het onderwijs die met hedendaagse leervormen en persoonlijke leertrajecten bezig zijn. En die zijn helemaal digitaal; er gaat een wereld voor je open. Ik kende het niet. Het is heel inspirerend om te lezen." Al 25 jaar bent u bezig om Nederland een moderner, innovatiever, schoner en spannender land te maken. Gaat het u snel genoeg of bent u stiekem ook zelf een beetje uitgeput? "Nee, zeker niet. Ik voel dat mijn visie eindelijk samenvalt met de huidige tijdgeest. Dit is een geweldige tijd. En spannend. Dat moeten we ook vieren. Juist nu, in deze chaos, waarin de Inspiratie In `Verandering van tijdperk ? Nederland Kantelt' beschrijft Jan Rotmans de huidige kantelperiode en laat zien wat ons te wachten staat en biedt inspiratie. Omdat in deze periode ieder individu en elk initiatief telt. Verandering van Tijdperk ? Nederland Kantelt ISBN 978-94-6104-035-0 24,95, 208 pagina's Meer informatie of direct bestellen: www.aeneas.nl/veranderingvantijdperk 7 wereld zo snel verandert, moeten we kansen zien en grijpen. Als mens, als ondernemer kun je juist nu het verschil maken. Het is waar dat het mij altijd te langzaam is gegaan de afgelopen jaren. Ik wilde al eerder bestaande structuren doorbreken. Vroeger werd er niet naar mij geluisterd en daarna ben ik jarenlang weggehoond. Sinds vijf jaar is dat anders. Ik merk dat mensen klaar zijn voor mijn verhaal. Ik praat in boardrooms van grote multinationals, op het hoogste niveau bij het Rijk, de provincie en met politici. En ook veel bij beroepsgroepen zoals accountancy, bouwers, bestuurders in de gezondheidszorg, sportverenigingen. Iedereen voelt dat er een fundamentele verandering op komst is en dat kan ik duiden. Als wetenschapper en activist, een scienfist, kan ik nu oogsten." "Ik voel dat mijn visie eindelijk samenvalt met de huidige tijdgeest. Dit is een geweldige tijd"