InnovatIe SySteem analySe VITRINE Inzicht in kansen en belemmeringen 9 vitrine Vitrine Inzicht in kansen en belemmeringen Dr. Roald Suurs (tno), Drs. edgar van niekerk (3D BluePrint), Ing. Carin van Barreveld (3D BluePrint) en Ir. michael Urlings (lSWa architecten) met elkaar samenwerken. Wie levert welke toegevoegde waarde in het maakproces? Op welk moment en hoe sluiten de opeenvolgende keten- schakels op elkaar aan om tot een succesvol eindresultaat te komen? Aan de basis van dergelijke systeemveranderingen ligt innovatie. We hebben immers een breed scala aan vernieuwende producten, processen en dien- sten nodig om de noodzakelijke systeemverandering mogelijk te maken. De ontwikkeling van innovaties dient gepaard te gaan met organisatieverande- ringen, nieuwe samenwerkingsverbanden, aangepaste regelgeving en markt- structuren. Kortom, er moet een systeem worden opgebouwd dat duurzame innovatie in de bouw faciliteert en versnelt: een Innovatie Systeem. Wisselwerking Wetenschappelijk onderzoek naar Innovatie Systemen wijst uit dat louter investeren in R&D onvoldoende is om kennis tot waarde te brengen voor de samenleving (Hekkert et al., 2007; Suurs, 2009). Juist in de wisselwer- king tussen kennisinstellingen, bedrijven, overheden en maatschappelijke organisaties komen innovatieve concepten tot marktintroductie en is met innovaties een (maatschappelijk) rendement te realiseren. In dit licht staat de bouwsector voor een belangrijke uitdaging, want het gaat hierbij over complexe, onvoorspelbare en oncontroleerbare processen. In het kader van het onderzoeksprogramma Building Brains zijn twee in- novatiesporen onderzocht: de ontwikkelingen rond Bouw Informatie Mo- dellen (BIM's) en de ontwikkelingen rond Financi?le Constructies. Voor beide trajecten geldt dat het gaat om opkomende innovaties die de poten- tie hebben om de bouwsector ingrijpend te veranderen. Het zijn enabling technologies waarvan te verwachten valt dat ze, bij succesvolle ontwikke- ling, andere innovatiesporen in een versnelling kunnen brengen. In dit artikel zullen we laten zien hoe het mogelijk is om inzicht te krijgen in de We hebben momenteel te maken met een economische crisis, een finan- ci?le crisis en een duurzaamheidcrisis. Deze aanhoudende situatie stelt onze samenleving voor belangrijke uitdagingen. De bouwsector is hierin geen uitzondering. Er zullen structurele veranderingen moeten plaatsvin- den om problemen het hoofd te bieden en nieuwe kansen te cre?ren. In dit geval kan men spreken van een noodzaak tot transitie, een structu- rele maatschappelijke verandering die het resultaat is van verschillende ontwikkelingen op het gebied van economie, cultuur, technologie en insti- tuties. Daarbij kunnen verschillende ontwikkelingen op elkaar inspelen en elkaar ook versterken. In het verleden hebben zich al vele transities voor- gedaan. Denk aan de opkomst van de auto, die geweldige veranderingen met zich mee bracht in gedrag van mensen en in de inrichting van het stedelijk gebied. Of bijvoorbeeld de vervanging van kolen door olie en gas als dominante energiedrager. Dat was een verandering op mondiale schaal, die de verhoudingen tussen staten ingrijpend heeft be?nvloed. Aan de basis van dergelijke systeemveranderingen ligt innovatie. We hebben immers een breed scala aan vernieuwende producten, processen en dien- sten nodig om de noodzakelijke systeemverandering mogelijk te maken. veranderen De huidige condities in de bouwsector hebben een aantal ontwikkelingen binnen de bedrijfstak op gang gebracht. Onder druk van een veranderen- de samenleving en een forse economische terugval, zien de traditionele partijen binnen de bouwketen zich gedwongen om te veranderen. Keten- samenwerking, integraal ontwerpen en bouwen, professioneel opdracht- gever- en opdrachtnemerschap, efficiency, faalkostenvermindering zijn leidende begrippen geworden. Deze veranderingen stellen nieuwe eisen aan de wijze waarop partijen binnen de keten zijn georganiseerd en hoe zij Onder druk van een veranderende wereld en een forse economische terugval, ontstaat in toenemende mate de roep om duurzame innovatie in de bouwsector. Dit vraagt om nieuwe organisatiestructuren, aangepaste regelgeving, opkomende markten en dergelijke. Om dit te bereiken zullen bedrijven en overheden samen een netwerk moeten opbouwen dat duurzame innovatie faciliteert en versnelt. Alleen zo krijgen opkomende innovaties de kans om de bouwsector ingrijpend te veranderen. Een Innovatie Systeem Analyse (ISA) van de Nederlandse ontwikkelingen rond Bouw Informatie Modellen geeft inzicht in de actuele kansen en belemmeringen die dit biedt. 3D BIM model en fotomontage 3D BluePrint Architects & Engineers. Inzicht in kansen en belemmeringen 10 vitrine ondernemings- activiteiten kennisontwikkeling marktontwikkeling mobiliseren van middelen ondersteuning door belangengroepen kennisuitwisseling richting geven aan het zoekproces 5 4 3 2 1 0 ondernemings- activiteiten mobiliseren van middelen richting geven aan het zoekproces ondersteuning door belangengroepen marktontwikkeling kennisontwikkeling kennisuitwisseling 5 4 3 2 1 0 ondernemings- activiteiten kennisontwikkeling marktontwikkeling mobiliseren van middelen ondersteuning door belangengroepen kennisuitwisseling richting geven aan het zoekproces 5 4 3 2 1 0 ondernemings- activiteiten mobiliseren van middelen richting geven aan het zoekproces ondersteuning door belangengroepen marktontwikkeling kennisontwikkeling kennisuitwisseling 5 4 3 2 1 0 complexiteit van dergelijke innovatietrajecten en daarbij handelingsperspec- tieven te bieden aan individuele en groepen van ondernemers, opdrachtge- vers of andere actoren binnen de sector om sturing te geven aan innovatie- trajecten. Als voorbeeld zullen we ons geheel richten op de BIM's. Inzicht Hoe kan een inzicht worden verkregen in Innovatie Systemen binnen de bouwsector? En hoe kunnen partijen in de bouw meer grip krijgen op de genoemde complexiteit en onvoorspelbaarheid van innovatieprocessen? Dit vraagt om een vooruitblikkende verkenning, die het innovatietraject ver- simpelt maar toch recht doet aan de bestaande complexiteit. Gangbare methodieken, zoals een SWOT-analyse, geven een te statisch beeld van de werkelijkheid en volstaan daarom niet. De Innovatie Systeem Analyse (ISA), zoals ontwikkeld door TNO en de Universiteit Utrecht, biedt echter een meer dynamische zienswijze door innovatieprocessen te belichten vanuit zeven systeemfuncties. Uitgangspunt bij het denken in innovatiesystemen is dat het succes van (technologische) innovaties niet alleen wordt bepaald door de technologi- sche en economische karakteristieken, maar ook door de kwaliteit van de interacties binnen het systeem van actoren (bedrijven, overheden, ken- nisinstellingen, maatschappelijke groepen), instituties (structuren, wetten, routines) en technologie?n. Voor embryonale innovaties is het doorgaans zo dat deze interacties nog nauwelijks bestaan. Het innovatiesysteem moet als het ware nog worden opgebouwd. Zeven systeemfuncties ? of- wel sleutelprocessen van dit innovatiesysteem ? moeten goed functione- ren om innovaties hun weg te laten vinden naar marktgerichte toepassin- gen. Figuur 2 geeft een verbeelding van deze systeemfuncties, die in het kader (zie pagina 13) worden beschreven. De ISA is bij uitstek geschikt om zicht te krijgen op de belangrijkste kansen en belemmeringen voor specifieke innovatiesporen. Naast een gestructu- reerd zicht op het Innovatie Systeem, biedt dit bedrijven, overheden en andere belanghebbenden de mogelijkheid om strategie?n en instrumenta- Figuur 1: Zeven systeemfuncties die van invloed zijn op de succeskansen van systeeminnovatie. Figuur 2: Waardering van de zeven systeemfuncties voor het BIM Innovatie Systeem in Nederland. Inzicht in kansen en belemmeringen 11 vitrine rium te richten op het versterken van kansen en het wegnemen van be- lemmeringen. Quickscan De Innovatie Systeem Analyse zoals uitgevoerd binnen het kader van Buil- ding Brains moet worden gezien als een quickscan. Het onderzoek is ge- baseerd op zowel deskresearch als een serie interviews. In een gefaseerde uitvoering is gestart met een verkennend onderzoek op basis van litera- tuurstudies naar de achtergronden en ontwikkelingshistorie van beide in- novatiesporen. Tevens zijn vanuit verschillende invalshoeken met enkele personen uit de bouw, overheid en wetenschap verkennende gesprekken gevoerd om een meer diepgaand inzicht te krijgen in de factoren die sys- teemfuncties belemmeren dan wel aanjagen. Gedurende de tweede fase van het onderzoek zijn 25 interviews gehou- den met betrokken partijen uit het veld van diverse share- en stakeholders, waaronder architecten, bouwers, institutionele partijen, branchepartijen en belangengroepen uit de bouwsector. Op basis van de interviewresultaten zijn waarneembare trends en mogelijke faal- en succesfactoren ge?dentifi- ceerd die kenmerkend zijn voor het BIM-innovatietraject. Aan de hand van deze onderzoeksuitkomsten zijn conclusies getrokken en is gekeken naar mogelijke oplossingen en acties. Hoewel niet alle belanghebbenden in het onderzoek zijn betrokken, was het onderzoeksveld voldoende breed ver- tegenwoordigd om verschillende invalshoeken te belichten en tot valide bevindingen te komen. Het onderzoek focust op het innovatieproces in brede zin. Andere aspec- ten, zoals de technische werking van applicaties en bedrijfsspecifieke toe- passingen, vallen erbuiten. enabling technology De bouwsector wordt vanuit de oorsprong beschouwd als een traditionele maakindustrie. Echter, door de toegenomen complexiteit van bouwwer- ken en het groot aantal betrokken technische disciplines, is de bouw van- Transparante overview van de installaties van het project Koningsvrouwen van Landlust, Van der Leij & 3D BluePrint. Inzicht in kansen en belemmeringen 12 vitrine ge?ntegreerde organisatie van de bouwsector. Tegelijkertijd, indien succes- vol, kan deze innovatie andere innovaties initi?ren en daarmee bijdragen aan een grondige vernieuwing van de bouwsector. Je zou kunnen stellen dat een integrale bouwketen, zowel voorwaarde als uitkomst is van een verregaande introductie van BIM. BIM moet om die reden dan ook worden beschouwd als een potenti?le enabling technology. Invoering "BIM is here to stay!" wordt wel gezegd. BIM is binnen de bouwsector al lang niet meer slechts een begrip en wordt niet alleen meer gevormd door koplopers. Volgens verschillende ge?nterviewden is BIM de eerste ontwik- kelstadia van innovators en early adopters ontgroeid en heeft het de status van invoering bereikt. Er is jaarlijks een zichtbare toename van BIM-actieve partijen. Tegelijkertijd staat het BIM-gebruik door ondernemers nog in de kinderschoenen. Als 5 procent van de ondernemers binnen de keten met BIM werkt, dan is dat een zeer positieve inschatting. Waar BIM al wordt toegepast, is in veel gevallen slechts sprake van een monodisciplinaire toepassing. Dat wil zeggen dat BIM alleen wordt toegepast binnen de ei- gen organisatie en dan veelal ook slechts binnen een enkele discipline. daag de dag verworden tot een kennisintensieve sector. Opdrachtgevers en bij de bouw betrokken partijen en instanties wisselen gedurende het maakproces een veelheid aan informatie uit. Omdat we nu eenmaal afhan- kelijk zijn van de menselijke input en omdat er binnen de bouw door het grote aantal disciplines met verschillende gespecialiseerde computertech- nieken wordt gewerkt, is niet alle informatie feilloos uitwisselbaar en ont- staan interpretatieverschillen, vergissingen en informatieverliezen. Dit leidt tot een verlies van efficiency binnen de keten en tot het ontstaan van de welbekende faalkosten bij bouwprojecten. Met de introductie van het BIM kunnen ineffici?nties en faalkosten binnen de bouwsector worden gereduceerd. BIM kan leiden tot meer transpa- rante manieren van samenwerking tussen bouwpartijen en zal bestaande verhoudingen en rollen binnen de keten gaan veranderen. Ook interne be- drijfs- en productieprocessen, functies en kennisprofielen van werknemers zullen hierop moeten worden aangepast. De BIM-technieken worden al jaren toegepast in werktuigbouwkundige industrie?n, zoals in de machinebouw, de scheeps- en vliegtuigbouw en in de petrochemie, stuk voor stuk sectoren die meer integraal zijn georgani- seerd. De introductie van BIM in de bouwsector vraagt dan ook om een Straatniveau project Koningsvrouwen van Landlust, Van der Leij & 3D BluePrint. Stedebouwkundige situatie project Koningsvrouwen van Landlust, Van der Leij & 3D BluePrint. Inzicht in kansen en belemmeringen 13 vitrine Met name de ontwerpdisciplines adopteren BIM-technieken om 3D ont- werpmodellen op te bouwen, maar dit staat nog ver af van integrale pro- cesvoering en data-uitwisseling zoals met BIM wordt beoogd. Een ge?nte- greerde ketentoepassing van BIM door ketenpartijen, dwars door alle fasen van het bouwproces, is een zeldzaamheid. De toename van onder- nemersactiviteiten is slechts op enkele uitvoeringsniveaus binnen de keten zichtbaar. Vooral onder architecten, engineers en bouwers. De rest van de keten is nog niet met BIM bezig of zijn net begonnen en volgen op grote afstand van de koplopers. Kansen en belemmeringen Op basis van de functieanalyses kunnen we samenvattend de volgende conclusies optekenen: Ondernemersactiviteiten Hoewel er sprake is van een langzame maar stabiele toename van het aantal BIM-ondernemers, is er nog geen sprake van een krachtige au- tonome ketenbrede groei van ondernemers. Er zijn verschillende be- lemmeringen die verdere opbouw in de weg staan, maar wel oplosbaar zijn. Voor een groot deel betreft dit organisatorische drempels die tijd vergen van bedrijven. De rol van directie en management is cruciaal en intermediairs zoals brancheorganisatie en gespecialiseerde adviseurs kunnen zorgen voor versnelling bij BIM-implementatieprojecten. De functie Ondernemersactiviteiten wordt om deze reden beoordeeld met een 3. Mobiliseren van middelen Een meer fundamenteel probleem is dat ondernemers onder de huidige economische omstandigheden zeer beperkt in staat zijn om middelen te mobiliseren voor BIM-innovaties. De functie Mobiliseren van Midde- len heeft daarom een ISA-waardering van 1 gekregen. Ondernemers zullen niet direct in staat zijn om oplossingen te bieden voor macro- economische belemmeringen. Wel kan een sterke en goed geco?rdi- neerde lobby vanuit de sector er bij de overheid op aandringen dat een structurele en langdurige financi?le stimulering van de bouwsector en voor BIM noodzakelijk is. Op microniveau kunnen ondernemers vooral vanuit samenwerkingsrelaties of BIM-consortia trachten een sterkere marktpropositie te cre?ren en samen met opdrachtgevers middelen te genereren om BIM-toepassingen in een commerci?le projectomgeving mogelijk te maken. Zeven systeemfuncties 1 Ondernemersactiviteiten Zonder ondernemers bestaat er eigenlijk geen innovatie. Zij durven de financi?le risico's te nemen en proberen nieuwe kennis om te zetten in succesvolle produc- ten of diensten. 2 Kennisontwikkeling Kennisontwikkeling is essentieel voor het ontwikkelen van nieuwe producten en diensten. Dit kan zowel fundamentele kennis zijn maar ook een nieuw inzicht ten aanzien van het combineren van verschillende al bestaande kennisdomeinen. 3 Kennisverspreiding Verspreiding van kennis versnelt het kennisontwikkelingsproces en draagt bij aan positieve verwachtingen rondom een technologie. Het voorkomt dat het wiel telkens opnieuw uitgevonden dient te worden. 4 Beschikbaar stellen van bronnen voor innovatie Voor innoveren is financieel en menselijk kapitaal nodig. Veel goede idee?n stran- den omdat ondernemers niet in staat zijn voldoende (risico) kapitaal te bemachti- gen. Radicaal andere innovatierichtingen vragen ook vaak om hele andere kennis en vaardigheden van personeel. 5 Richting geven aan het zoekproces Een innovatietraject wordt pas succesvol indien voldoende enthousiaste actoren het traject ondersteunen. Daarvoor is het belangrijk dat de richting van verande- ring duidelijk is gearticuleerd en aansprekend is. Verwachtingen spelen hierbij een belangrijke rol. 6 Het cre?ren van markten Het bestaan van een markt is een essenti?le voorwaarde voor het slagen van een nieuw product. Er zijn dus activiteiten nodig om in eerste instantie een kleine (niche) markt te cre?ren om in een later stadium een grotere markt te kunnen openen. 7 Doorbreken van weerstand door lobbyen Bestaande sectoren met grote belangen zijn vaak goed georganiseerd en hebben veel invloed in beleidsprocessen. Om nieuwe opties een kans te laten bieden is het dan ook van groot belang dat lobby activiteiten plaatsvinden die ruimte voor vernieuwing cre?ren. Dwarsdoorsnede bouwblok van het project Koningsvrouwen van Landlust, Van der Leij & 3D BluePrint. Inzicht in kansen en belemmeringen 14 vitrine vraagt om samenwerking en co?rdinatie. De ontwikkeling van BIM kan versnellen als geco?rdineerde acties worden ondernomen door samen- werkende belangengroepen om bijvoorbeeld ketenbrede en branche- gerichte implementatiestrategie?n voor BIM te ontwikkelen. Deze ISA- functie krijgt een 2 als waardering. Marktontwikkeling Opdrachtgevers ?n opdrachtnemers moeten elkaar gaan vinden om de markt voor BIM tot ontwikkeling te brengen. Dit gebeurt nog onvol- doende. BIM zal tot ontwikkeling kunnen komen door een toename van integrale projectvormen en een prestatiegerichte uitvraag door op- drachtgevers. De opdrachtgever moet professioneel worden. Zij moet zich bewust worden van de meerwaarde die BIM levert en leren het proces hierop aan te sturen. De sector dient hiervoor zelf eerst de initia- tieven te nemen. Het ontwikkelen van de markt komt dus van twee kanten, wat een 2 als ISA-waardering heeft opgeleverd. voorwaarden Een succesvolle implementatie van BIM in het bouwproces moet aan een aantal voorwaarden voldoen: Ketenbrede samenwerking is zowel voorwaarde als resultaat van BIM BIM zou samenwerking in de bouwkolom kunnen bevorderen. Tegelij- kertijd is die wens tot samenwerking een noodzakelijke voorwaarde voor het slagen van het innovatieproces rondom BIM. Een versnelling kan optreden als ondernemers onderling kennis en ervaring gaan uit- wisselen over de wijze van implementatie, over kosten en baten van BIM en onderlinge kruisbestuiving vanuit best-practice voorbeelden. Maak BIM tot een praktijk Praktijktoepassing is wellicht de meest krachtige stimulans voor BIM innovaties en het cre?ren van zowel vraag als aanbod. Opdrachtgevers hebben wat dit betreft een sleutelfunctie om BIM-projecten mogelijk te maken. Hiervoor heeft de opdrachtgever kennis nodig. Dit is niet zozeer theoretische kennis, maar vooral kennis over de toegevoegde waarde van BIM in de praktijk. Het zijn juist referentieprojecten die de risicoper- ceptie van een BIM investering bij opdrachtgevers omlaag brengen. Die kennis zal in het bijzonder door opdrachtnemers moeten worden over- gedragen. Kennisontwikkeling Er is weliswaar de nodige kennis ontwikkeld rondom BIM, met name onder een belangrijke groep koplopers, zoals architecten en bouwbe- drijven. Maar kijken we breder, dan is er verwarring over de definitie en over de wijze waarop BIM wordt gebruikt: "...er wordt vaak onterecht gezegd dat een partij BIMt...", is een veel gehoorde opmerking. Het volwaardig BIM-gebruik lijkt zich tot een bepaalde kring te beperken, de inner circle. De opdrachtgever kan een sleutelfunctie vervullen in het stimuleren van de groei van kennis, echter weet hij zelf ook nog weinig van BIM. De ISA-waardering voor kennisontwikkeling is 2. Kennisuitwisseling Bij het juiste ondernemersklimaat wordt kennisdeling gestimuleerd, maar veelal zijn processen traditioneel ingericht. Dit vormt een belem- mering voor kennisdeling. Kennisuitwisseling op internet is groeiend, maar beperkt zich veelal tot technologische oplossingen. Multidiscipli- naire kennisdeling heeft de grootste kans, vooral on-the-job en wan- neer de opdrachtgever daar de ruimte voor geeft. Wanneer er meer co?rdinatie is in de aansluiting tussen onderzoek en marktvraag, zal ook de wetenschap een prominentere rol kunnen gaan spelen in de kennisuitwisseling. De ISA-waardering is 3. Richting geven aan het zoekproces Er is geen aanwijsbare richtinggever, wat het moeilijk maakt de verschil- lende meningen over en de toekomst van BIM-ontwikkelingen in te schatten. Er wordt meer verwacht van de overheid en de opdrachtge- ver, terwijl deze juist terughoudend zijn door de strategische en prakti- sche onzekerheden van BIM. Ook lopen de opdrachtgevers achter in hun kennis over BIM en zijn de praktijkervaringen nog zeer beperkt. Potenti?le richtinggevers, zoals ondermeer de Bouw Informatie Raad, hebben beperkte slagkracht door een tekort aan financi?le middelen en verschillende commerci?le belangen. De ISA-functie `richting geven aan het zoekproces' is gewaardeerd met een 2. Ondersteuning van belangengroepen Er bestaat beperkte samenhang tussen de verschillende belangengroe- pen met als gevolg dat verschillende BIM activiteiten van deze belan- gengroepen elkaar onvoldoende versterken en tot onduidelijkheid. Waar gaan we heen en wie trekt die kar? BIM is een ketenoplossing en Straatniveau project Koningsvrouwen van Landlust, Van der Leij & 3D Blue Print. Inzicht in kansen en belemmeringen 15 vitrine Taal: hebben we het over hetzelfde? Checklist: zijn we niet iets vergeten? Organisatie: logische bundeling informatiestromen? Conceptueel: begrijpen we wat nodig is? Agenderen: zijn dit onze prioriteiten? Actie: zijn dit de juiste handelingen? Monitoren en evaluatie: zitten we (nog) op de goede weg? Het belangrijkste inzicht uit de analyses tot nu toe is misschien wel dat sa- menwerking cruciaal is voor het doorbreken van innovatiebelemmeringen. Een koploper kan wel voor de troepen uitlopen, maar als andere partijen (partners, concurrenten) niets zien in een innovatie, zullen alle individuele successen weinig impact realiseren in de sector. Daar komt bij dat veel belemmeringen het gevolg zijn van bestaande cultuur, structuur en werk- wijze in een sector. Het succes van een innovatietraject is sterk afhankelijk van de wijze waarop overheden, marktpartijen, kennisinstituten en belan- genorganisaties er in slagen om zich gezamenlijk te richten op het doorbre- ken van bestaande kaders. Alleen ga je sneller; samen kom je verder. Cre?er nichemarkten Het BIM is nog niet in een stadium dat een grootschalige uitrol op de markt kan worden verwacht. Toch is het, omwille van het cre?ren van momentum, cruciaal dat er op korte termijn een versterking optreedt van de vraagkant binnen het systeem. Opdrachtgevers spelen hier een sleutelrol. Bij de overheid moet worden aangedrongen op ondersteu- ning en het cre?ren van specifiek nichemarkten, zoals in overheidsop- drachten en pilotprojecten waarbij BIM is voorgeschreven op basis van prestatiegerichte en integrale contractvormen. Schep randvoorwaarden Overheid, wetenschap en een sterke co?rdinerende ketenvertegenwoor- diger zouden zich moeten inzetten om de randvoorwaarden voor BIM- samenwerking te versterken. Denk hierbij aan een afsprakenstelsel en nieuwe procesmethoden, ge?ntegreerde opdrachtgeving, contractvormen en juridische kaders, het voorschrijven van BIM en aanpassing van de huidige aanbestedingsregels. Geco?rdineerde ketenvertegenwoordiging Ketenvertegenwoordigers, brancheverenigingen en specifieke BIM-initia- tieven, zoals BIR, Building Smart en COINS, moeten proberen tot verre- gaande afstemming te komen of diverse BIM-programma's/-thema's sa- menvoegen. Daarmee worden gemeenschappelijke belangen beter gericht, neemt de slagkracht toe en zullen activiteiten sneller leiden tot het ontstaan van ketenbrede definities voor BIM, gemeenschappelijke afspra- kenstelsels, werkstandaarden, integrale contracten en regelgeving. Daar- naast kunnen zij gezamenlijk sterker optreden in de lobby richting op- drachtgevende partijen, overheid en de wetenschap. Conclusie en aanbevelingen Het type innovatieprocessen waar we het in deze studie over hebben ge- had is complex, onvoorspelbaar en oncontroleerbaar. De ISA werpt licht op dergelijke processen door het onderwerp op te delen in hanteerbare brokstukken. Door de verschillende systeemfuncties, in onderlinge sa- menhang, te onderzoeken, wordt het vraagstuk stapsgewijs in kaart ge- bracht. De toegevoegde waarde van deze aanpak betaalt zich uit door structuur en overzicht te bieden. Dit werkt op diverse niveaus door, van het aanscherpen van onderlinge communicatie tot het ontwikkelen en monito- ren van bedrijfsstrategie?n en beleidsagenda's. Bronnen ? M.P.Hekkert, R.A.A.Suurs, S.O.Negro, S.Kuhlmann and R.Smits (2007) Functions of Innovation Systems: a new approach for analysing technological change. Technolo- gical Forecasting and Social Change 74: 413-432. ? E. van Niekerk, C. Barreveld, R.A.A. Suurs, 2011. Inno- vatie Systeem Analyse Bouw Informatie Modellen. Buil- ding Brains. Zie: www.buildingbrains.eu ? R.A.A. Suurs. Motors of sustainable innovation. To- wards a theory on the dynamics of technological inno- vation systems. 2009. Zie http://igitur-archive.library. uu.nl/dissertations/2009-0318-201903/suurs.pdf ? M. Urlings, R.A.A. Suurs, 2011. Kansen en belemmerin- gen voor innovatieve financieringsvormen voor de tran- sitie naar de energieneutrale bouw. Building Brains. Zie: www.buildingbrains.eu Bovenaanzicht van de installaties van project Koningsvrouwen van Landlust, Van der Leij & 3D BluePrint.