Investeren voor de toekomst 30 Artikel Investeren voor de toekomst Ragna Clocquet De auteur is adviseur energie en duurzaam bouwen bij advies- en ingenieursbureau DHV Hoge investeringen worden vaak als grote belemmering gezien om energiezuinig te bouwen. Woningen moeten aan steeds strengere energie- eisen voldoen. Onlangs is de EPC-eis opnieuw aangescherpt, van 0,8 naar 0,6 en in alle nieuw te bouwen woningen moet meer worden ge?nvesteerd om hieraan te kunnen voldoen. Passiefhuizen, die bijzonder energiezuinig zijn, voldoen ruimschoots aan deze nieuwe eis. Dit betekent wel dat de kosten voor de bouw hoger zijn dan van reguliere woningen. Leveren deze extra investeringen nog wel iets op? Uit berekeningen van advies- en ingenieursbureau DHV blijkt dat dit wel het geval is. Een passiefhuis in de wijk De Kroeven in Roosendaal (zie ook kozijndetail foto pagina 31). Investeren voor de toekomst 31 Artikel niet als aanvulling op duurzame energiesystemen ? technieken toegepast op basis van fossiele brandstof, bij voorkeur effici?nte technieken. Een voorbeeld van een effici?nte techniek is de HR-ketel. Passiefhuizen Om invulling te geven aan hogere ambitieniveaus, is het toepassen van losse maatregelen niet voldoende. Voor vergaande energiebesparing is het nodig te denken in termen van concepten; samenhangende pakketten van maatregelen, die binnen bepaalde randvoorwaarden optimaal aan ge- stelde wensen en ambities voldoen. Deze maatregelen sluiten op elkaar aan en versterken elkaar. Het passiefhuis is zo'n energiezuinig concept dat een bouwstandaard heeft voor woningen met een comfortabel binnenklimaat gedurende het gehele jaar. Een passiefhuis richt zich op maximale vraagbeperking, resul- terend in een maximale vraag voor ruimteverwarming en -koeling van 15 kWh/m2 per jaar, en een maximaal primair energieverbruik (inclusief elektri- sche huishoudelijke apparaten) van minder dan 120 kWh/m2 per jaar. Dit gebeurt in combinatie met een hoog comfort en hoge eisen ten aanzien van gezondheid. Een zeer goede thermische isolatie beperkt de warmteverliezen: isolatieschil Rc = 8 ? 10 m2K/W, drievoudig glas en ge?soleerde kozijnen, extreem goede luchtdichting en voorkomen van koudebruggen. Een goed gebalanceerd ventilatiesysteem met een hoge mate van warmteterugwinning verzekert een goed binnenklimaat. Een zonneboiler zorgt voor tapwaterverwarming en ruimteverwarming, met aanvullend een kleine HR-ketel. De woning is geori?nteerd op de zon en maakt optimaal gebruik van energiebesparende en comfort verhogende passieve zonne-energie. De zon voorziet zonder tussenkomst van installaties in een deel van de warmtebehoefte. Een veel gehanteerde methode om te kunnen voldoen aan de huidige EPC-eisen is de Trias Energetica, een methode opgebouwd uit drie stap- pen (figuur 1). De pijlen in de figuur geven duidelijk aan dat hoe meer energie wordt bespaard en hoe meer duurzame bronnen worden ingezet, des te kleiner de resterende energievraag wordt. Stap 1 Reduceer de energievraag Het terugdringen van de warmte- en koelbehoefte leidt direct tot een la- gere afhankelijkheid van energie en installaties, die kleiner kunnen of zelfs achterwege kunnen worden gelaten zoals in het geval van zonwering om koellast te beperken. De bouwkundige maatregelen met betrekking tot de dichte schil zijn relatief belangrijk, omdat ze de gehele levensduur van de woning meegaan ? in tegenstelling tot de installatie ? en nauwelijks meer zijn aan te passen. Stap 2 Benut duurzame energiebronnen Met duurzame energie worden de niet-eindige energiebronnen bedoeld. Duurzame energietechnieken zijn bijvoorbeeld zonneboilers, warmtepom- pen, warmtepompboilers en PV-cellen. Bouwkundige randvoorwaarden maken de toepassing van duurzame energie nu of in de toekomst moge- lijk. Denk hierbij aan een gunstige ori?ntatie van dakvlakken en gevels of het in de grond aanbrengen van warmtewisselaars. Stap 3 Pas effici?nte technieken toe Vraagbeperking en duurzame energietechnieken kunnen niet altijd voor- zien in de gehele warmte- en/of koudebehoefte, of kunnen de pieken in de vraag niet opvangen. Ook komt het voor dat duurzame energietechnieken technisch of financieel niet haalbaar zijn. In die gevallen worden ? al dan Figuur 1 Trias Energetica1 1 Figuur en toelichting uit Sleutel naar Concepten, R. Clocquet, DHV, uitgeverij ?neas, 2010 Investeren voor de toekomst 32 Artikel 3000 energiekosten gemiddelde woning energiekosten passiefhuis 2500 2000 2500 1000 500 0 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 woonlasten EPC 0,6 woonlasten passiefhuis 1000 1200 1300 1400 1500 1600 1700 1800 1900 2000 0 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 Om oververhitting te voorkomen, is een passiefhuis voorzien van zomer- nachtventilatie en zonwering door overstekken of buitenzonwering. Deze kan automatisch gestuurd zijn of door de bewoners bediend worden. Zo- mernachtventilatie koelt het huis `s nachts met de buitenlucht. In alle ver- trekken zijn voorzieningen aanwezig waarmee bewoners in de zomerperi- ode `s nachts extra kunnen ventileren. Een dakraam kan zorgen voor extra natuurlijke trek. Meerkosten Wat zijn de gevolgen van de extra investeringen voor de kosten? Wordt een woning met EPC 0,6 als referentie gesteld, dan bedragen de meer- kosten van een passiefhuis, gebaseerd op de gegevens in de Sleutel naar Concepten2, 13.600 euro (tabel 1). De meerkosten komen vooral voort uit bouwkundige maatregelen. Hieron- der vallen Rc-waardes van dak, gevel en vloer van 8,0 tot 10,0 m2K/W, drievoudige beglazing en extra kierdichting. Deze bouwkundige maatrege- len kennen een lange levensduur en de investeringen zijn eenmalig. Er is nauwelijks sprake van vervangingskosten, in tegenstelling tot installaties, die na circa vijftien jaar worden vervangen. Een andere grote kostenpost is de zonnegascombi. Deze installatie heeft een grotere capaciteit en bespaart tot 50 procent op het energiegebruik voor warm tapwater. Door ontwikkelingen op het gebied van passiefhuisin- stallaties komen steeds meer alternatieven op de markt en is de verwach- ting dat de kosten voor deze huisinstallaties de komende jaren dalen. Energieprijzen Extra ambities op energiegebied resulteren in extra investeringen. Extra investeringen betekenen een hogere hypotheek of een hogere huur. Dit schrikt af. Echter, de extra investeringen resulteren in lagere energiereke- ningen. Zijn de investeringen op termijn terug te verdienen? De energieprijzen zijn het afgelopen jaar weliswaar gedaald, maar de trend blijft dat gas- en elektriciteitsprijzen op de lange termijn stijgen. Het Cen- traal Bureau voor de Statistiek (CBS) stelt dat begin jaren negentig de prijs van elektriciteit in Nederland nog onder het gemiddelde van de EU-15 lag. Inmiddels behoort Nederland tot de duurste landen van Europa; vanaf 1991 zijn de prijzen voor elektriciteit hier meer dan verdubbeld. Ook de gasprijs is vanaf 2000 aanzienlijk sterker gestegen dan gemiddeld in Eu- ropa, enerzijds door de stijging van de basisprijs, anderzijds door de sterke stijging van de btw en andere overheidsheffingen. In 1999 waren deze hef- fingen nog ongeveer gelijk aan het gemiddelde, maar nu liggen die bijna 80 procent hoger. Deze stijgende energieprijzen hebben behoorlijke consequenties voor de energierekening en daarmee voor de woonlasten. Een voorbeeld. Start- punt is de energieprijzen van de afgelopen jaren van het CBS. De lijn van de prijsstijging van gas en elektriciteit is doorgetrokken tot 2020. Een ge- middeld huishouden gebruikt ongeveer 1.500 m3 aan gas en 3.500 kWh elektriciteit per jaar. Wat zijn de kosten in 2011 en in 2020, uitgaande van een gelijkblijvend energieverbruik? Grafiek 1 geeft de stijging duidelijk aan. Bij een stijgende energieprijs, gebaseerd op de gegevens van het CBS, betekent dit dat de totale energiekosten (gas plus elektriciteit) in een ge- middelde woning stijgen van 1.890 euro in 2011 tot 2.640 euro in 2020. De kosten zullen echter nog sterker stijgen als rekening wordt gehouden met de trend dat het elektriciteitsverbruik per huishouden stijgt door het toenemende bezit van elektrische apparaten. Voor eenzelfde huishouden in een passiefhuis zijn de energiekosten al bij oplevering lager. Stel dat het gasverbruik 300 m3 is en het elektriciteitsver- bruik, mede door gebruik van A-label apparatuur en spaarlampen, 2.800 kWh per jaar. Dit energieverbruik wordt ook doorgerekend tot 2020, waar- bij rekening wordt gehouden met de te verwachten stijgende energieprij- zen. In grafiek 1 zijn de energiekosten weergegeven. De onderste lijn laat de energiekosten van een passiefhuis zien. Energiebesparing levert direct maandelijks voordeel op, en aan de uitwaaiende stijgende lijnen is te zien dat het verschil op termijn steeds groter wordt. Het voordeel wordt voor energiezuinige woningen dus groter naarmate de energieprijzen verder stij- gen. Is het verschil met een gemiddelde woning bij aanvang al zo'n 940 euro per jaar, in 2020 is dit verschil opgelopen tot 1.270 euro. Dit betekent dat de totale woonlasten bij energiezuinige woningen in de toekomst min- der stijgen. Bewonersgedrag Een laag energieverbruik heeft nog een voordeel: een energiezuinig huis is minder gevoelig voor bewonersgedrag. Zelfs onzuinige bewoners zijn dus relatief goedkoper uit. De energierekeningen van twee identieke woningen kunnen fors verschillen, afhankelijk van de bewoners. Stel dat de energie- kosten van een gemiddeld gezin in een woning 1.890 euro zijn. De ener- Tabel 1 Meerkosten van passiefhuis Meerkosten t.o.v. EPC 0,6 woning, in Meerkosten bouwkundig 11.000 Meerkosten zonwering 1.200 Meer-/minderkosten installaties (zonnegascombi, douche wtw, ventilatie) 1.400 Totaal meerinvestering t.o.v. EPC 0,6 13.600 Grafiek 1 Stijgende energiekosten (gas en elektra) voor gemiddelde woning en passiefhuis Investeren voor de toekomst 33 Artikel 0 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 woonlasten EPC 0,6 woonlasten passiefhuis 1000 1200 1300 1400 1500 1600 1700 1800 1900 2000 0 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 energiezuinige bewoner 500 0 1.000 1.500 2.000 2.500 3.000 3.500 4.000 4.500 energiezuinige bewoner energiezuinige bewoner gemiddelde woning passiefhuis gierekening van zuinige bewoners is 30 procent lager, van onzuinige be- woners kan de rekening meer dan tweemaal zo hoog zijn en oplopen tot 4.200 euro. Uitgaande van een passiefhuis, zijn de kosten bij een gemid- deld huishouden 950 euro. Ook hierbij is de aanname dat een zuinige be- woner 30 procent minder en een onzuinige bewoner tot meer dan twee- maal zo veel energie verbruikt. In grafiek 2 en 3 zijn de verschillen weergegeven. Procentueel zijn de afwijkingen van het gemiddelde naar boven en naar beneden vergelijkbaar. In de absolute af te rekenen energie- kosten maakt het verschil wel degelijk uit. Woonlasten Hoe ontwikkelen de woonlasten van een passiefhuis zich in de toekomst? Hiervoor is zowel de investering (tabel 1) als de energiekosten van een passiefhuis (grafiek 1) van belang. Voor de extra investering wordt uitge- gaan van 13.600 euro, waarvoor een hypotheek wordt afgesloten met 5 procent vaste rente voor 10 jaar. Uitgaande van een belastingtarief van 42 procent, bekent dit per jaar 395 euro extra kosten aan hypotheekrente. Ter bepaling van de woonlasten worden hierbij de energiekosten per jaar op- geteld. Deze woonlasten zijn afgezet tegen de EPC 0,6 referentiewoning, die geen extra hypotheek hoeft af te sluiten (geen meerkosten), maar wel te maken heeft met de stijgende energiekosten3. De woonlasten van een passiefhuis ten opzichte van een EPC 0,6 woning zijn al binnen enkele ja- ren lager, en het verschil met een woning met een hogere energierekening wordt in de toekomst alleen maar groter. Niet alleen de energieprijzen stijgen, ook de wereldwijde energievraag naar brandstoffen neemt toe. Meerdere bronnen geven aan dat energiebespa- ring verreweg de belangrijkste manier is om de wereldwijde stijging van de vraag naar brandstoffen enigszins te temperen4. Dit onderstreept nog eens het belang van het energiezuinig bouwen van huizen en van het tref- fen van maatregelen om dit energiegebruik laag te houden. Een passief- huis geeft optimaal invulling aan vraagbeperking en dus aan het temperen van de vraag naar brandstof. Bovendien heeft een passiefhuis nog een voordeel: extra energiebespa- ring is vaak eenvoudig toe te voegen. Een passiefhuis is in ontwerp al ge- ori?nteerd op de zon. Inzet van duurzame energie, behoudens een zon- neboiler, is vaak niet nodig om te voldoen aan de passiefhuiscriteria. De gunstige ori?ntatie op de zon biedt wel kansen om (eventueel later) duur- zame energie toe te passen. Het dak kan bijvoorbeeld worden gebruikt voor PV-cellen om elektriciteit op te wekken. Hiermee is, naast de al la- gere energierekening door de passiefhuiskenmerken, een verdere verla- ging van de energierekening mogelijk. Iets meer isolatie in de schil en beter isolerende beglazing resulteert in la- gere energielasten. Bovendien draagt dit bij aan het temperen van de stij- ging van de vraag naar brandstoffen. De genomen maatregelen zorgen ervoor dat we op termijn goedkoper uit zijn in vergelijking tot een woning zonder deze extra energiebesparende maatregelen. Rekening houdend met de lange levensduur van deze maatregelen en de steeds stijgende energieprijzen, zijn deze extra investeringen goed besteed. 2 Zie voor details van deze referentie Concept 2 uit de Sleutel naar Concepten. 3 Uitgangspunt is 560 m3 gas en een gemiddeld elektriciteitsverbruik van 3.500 kWh per jaar. 4 Frances Sprei, Chalmers University of Technology, Sweden in `Energiestrategie voor de gebouwde omgeving', Eric van Zee, 2007. Grafiek 2 Effect van bewonersgedrag op energiekosten voor gemiddelde woning en passiefhuis Grafiek 3 Woonlasten voor een EPC 0,6 woning en een passiefhuis