renda special 2012/1instortingsgevaar bij kopgevels 55 instortingsgevaar bij kopgevels het rapport `Constructieve veiligheid gevels en glazen overkappingen' uitgebracht. Dit betreft een analyse van achttien incidenten bij gemet- selde, glazen en natuurstenen gevels. Het onderzoek wijst uit dat het probleem zich met name voordoet bij spouwmuren van gebouwen van minimaal vier verdiepingen hoog, die gebouwd zijn in de periode 1940- 1980. In het rapport worden voor wat betreft bestaande gebouwen aanbevelingen gedaan aan eigenaren en gemeenten. Als het gaat om tekst ing. frank de groot foto's wouter van den berg Gemeenten en gebouweige- naren doen volgens de VROM-Inspectie nog onvol- doende onderzoek naar de veiligheid van gevelcon- structies. Met name naoor- logse flats met kopgevels van doorgaand metselwerk vormen een risico, die tot en met de jaren zeventig werden gebouwd en waar de spouwankers door corro- sie zijn aangetast. De gemeente Leidschendam- Voorburg heeft daarom in 2011 in het kader van een afstudeeropdracht twee studenten Bouwkunde aan de Hogeschool Rotterdam, 230 gebouwen visueel laten inspecteren. Goed voor een afstudeerprijs, een onder- zoeksrapport met aanbe- velingen en een nieuw adviesbureau voor gevel- constructies. Op 9 november 2006 werd een onderzoek bekendgemaakt van de Onderzoeksraad Voor Veiligheid (OVV) naar veiligheidsproblemen met gevelbekleding. Aanleiding voor dit onderzoek was dat er in de zomer van 2005 op vier plaatsen gevelplaten naar beneden waren gevallen. Het ging om het Hilton Hotel in Rotterdam, de Rabobank in Rotterdam, een winkel in Sneek en een flatgebouw in Sittard. In aansluiting op het onderzoek van de OVV heeft de VROM-Inspectie1 in oktober 2007 renda special 2012/156 nieuwbouw richten de aanbevelingen zich op alle partijen in het bouw- proces. Bij brief van 6 november 2007 heeft de inspecteur-generaal van het ministerie van VROM de gemeenten geattendeerd op de problematiek en hen verzocht hier rekening mee te houden bij de toet- sing van bouwaanvragen en bij de controles op bestaande bouwwer- ken. Daarnaast is de rapportage gestuurd aan verenigingen van gebouweigenaren, waaronder de Vereniging van Institutionele Beleg- gers in Vastgoed (IVBN) en Vereniging Eigen Huis (VEH). Begin 2009 heeft een instortende metselwerkgevel in Den Haag, waardoor ook brand werd veroorzaakt, voor nieuwe publiciteit gezorgd. In 2010 heeft de VROM-Inspectie onderzoek gedaan om te zien in hoeverre eigenaren en gemeenten de aanbevelingen uit 2007 hadden opgevolgd of dat van plan waren. Slechts een kleine minder- heid van gemeenten had gebouweigenaren ge?nformeerd over de risi- co's. Meer dan de helft van de gemeenten had helemaal geen actie ondernomen. AAnBeVeLInGen Naar aanleiding van het nadere onderzoek door de VROM-Inspectie zijn in 2010 de volgende aanbevelingen gestuurd naar de gemeenten: Inventariseer zo snel mogelijk de aanwezigheid van risicovolle gebouwen in de gemeente. Schrijf de eigenaren daarvan aan en zie erop toe dat onderzoek wordt uitgevoerd. Neem in het handhavingsbeleid op dat toezicht op de kwaliteit van de bestaande voorraad een wezenlijk onderdeel van de gemeente- lijke taak is en zich ook moet richten op risicovolle gevelconstruc- ties. Ruim hier middelen en tijd voor in. Pas de toetsings- en toezichtprotocollen aan, zodat de construc- tieve veiligheid van gevels daarin een specifiek toetspunt is en, afhankelijk van het gebouwtype, een hogere prioriteit krijgt. Gebouweigenaren is aanbevolen om onderzoek uit te voeren naar de constructieve staat van (gemetselde) gevels van met name oudere gebouwen. Gevraagd is dit onderzoek periodiek te herhalen, waarbij de in eerste instantie aangetroffen staat van de gevels leidraad kan zijn voor het aan te houden inspectie- en/of onderhoudsinterval. Aanbevolen is ook om bij de controles met name te letten op: Staat en het aantal van de ankers (roestvorming bij verzinkte en ontzinking bij messing ankers); Kwaliteit van het metselwerk (hechtsterkte, scheurvorming); Kwaliteit van de opvangconstructie. HBO'eRs InscHAkeLen De gemeente Leidschendam-Voorburg heeft naar aanleiding van de aanbevelingen van de VROM-Inspectie direct actie ondernomen. "Ons grootste probleem was echter om capaciteit vrij te maken voor de selectie en visuele inspectie van alle risicogebouwen", zegt Fons van der Hulst, allround bouwinspecteur bij de gemeente Leidschendam- Voorburg. "Wat dat betreft is het jammer dat de VROM-Inspectie niet eerst aanstuurt op de vorming van bijvoorbeeld een werkgroep van diverse grote gemeenten, waarbinnen je dan een eenduidig protocol kunt ontwikkelen. Nu zie je dat na zo'n inspectiesignaal iedere gemeente maar voor zichzelf wat gaat doen." Gedreven door gebrek aan capaciteit, heeft de gemeente drie hbo- scholen benaderd met de vraag of er studenten bereid waren dit onderzoek uit te voeren. "Daarmee hopen we tevens om hbo'ers te enthousiasmeren voor een loopbaan bij een gemeente. We zien name- lijk dat steeds meer hbo'ers voor het bedrijfsleven kiezen, waardoor er in toenemende mate een tekort aan kennis en capaciteit dreigt bij de afdelingen bouwtoezicht en ruimtelijke ordening van gemeenten. Dat is jammer, want ons werk is zeer veelzijdig en kent veel verantwoordelijk- heden", aldus Van der Hulst. Al vrij snel kwamen Wouter van den Berg en Quint Bierhuis in beeld, die een studie Bouwkunde volgden aan de Hogeschool Rotterdam. "Aangezien wij door de vele media-aandacht al eerder in aanraking waren gekomen met het onderwerp instortings- gevaar bij metselwerk kopgevels, was de keuze snel gemaakt. Het leek ons een uitdaging om hier ons afstudeeronderzoek aan te wijden", zegt Wouter van den Berg. Het onderzoek werd in de eerste helft van 2011 uitgevoerd en werd op 16 november 2011 door Bouwend Rijnmond (Bouwend Nederland regio Rijnmond) beloond met de HBO-afstudeerprijs Bouwkunde 2011 voor studenten, op het Insti- tuut voor Bouw- en Bedrijfskunde van de Hogeschool Rotterdam. ALARMeRenD "Aan het begin dachten we nog dat het een kleinschalig probleem betrof, maar al snel ontdekten we de grote impact van ons onderzoek. Constructieve problemen met kopgevels komen in heel Nederland voor en de situatie is bij een aantal gebouwen zelfs alarmerend", stelt 1 De VROM-Inspectie (VI) en de Inspectie Verkeer en Waterstaat (IVW) zijn gefuseerd. Sinds 1 januari 2012 vormen zij samen de Inspectie Leefomgeving en Transport (ILT). Na de afronding van hun studie medio 2011 hebben Van den Berg en Bierhuis een onafhanke- lijk deskundig adviesbureau met geveladvisering als specialisatie opgericht: BB-Consulting te Voorburg. "Er komt zo veel kijken bij gevelveiligheid dat we hebben besloten om een adviesbureau te starten. Desgewenst geven we presentaties aan gemeen- ten en gebouweigenaren over de constructieve veiligheid van gevels", aldus Van den Berg. www.bb-consulting.nl renda special 2012/1instortingsgevaar bij kopgevels 57 Van den Berg. Uiteindelijk hebben de beide studenten 230 risicoge- bouwen ge?nspecteerd. "Voor ons bestond de visuele inspectie slechts uit een klein praktijkonderzoek, als onderdeel van de totale eindrapportage. Maar voor de gemeente had dit praktijkonderzoek prioriteit. Na intensief overleg met de gemeente en onze begeleider vanuit school zijn wij uiteindelijk tot een praktijk- en onderzoeksvraag gekomen. De praktijkvraag was welke mogelijke inspectiemethoden kunnen worden geadviseerd aan gebouweigenaren, bij gevels met een potentieel instortingsgevaar. De onderzoeksvraag daarbij was hoe je (effectieve) bouwkundige ingrepen bepaalt bij gevels waarbij instor- tingsgevaar wordt verondersteld", legt Van den Berg uit. De eindrapportage is een dik boekwerk geworden met daarin aandacht voor de problematiek, het opstellen van een stappenplan, de mogelijke inspectiemethoden en herstelmogelijkheden. In een aparte bijlage zijn ook verschillende typen renovatieankers getest. Van den Berg: "Het is eigenlijk een kant-en-klaar protocol voor gemeenten, woningbouwver- enigingen en verenigingen van eigenaren, over hoe om te gaan met de constructieve problemen bij kopgevels." OORzAAk In BeeLD De oorzaak van de losrakende geveldelen blijkt voornamelijk de slechte staat van spouwankers en eventuele uitstekende betonnen vloerranden voor metselwerkondersteuning te zijn. "Door slecht voeg- werk en scheuren kan vocht in de spouw komen. Bij langdurige vocht- belasting corroderen de massaal toegepaste verzinkt stalen spouwan- kers veel sneller", licht Van den Berg toe. "Een ander probleem zijn de uitstekende vloerranden die het buitenspouwblad dragen. Soms zijn de vloerranden in de gevel zichtbaar. Maar er zijn ook gevels waarbij de vloerranden iets terugliggen en zijn weggewerkt achter steenstrips. Door te weinig betondekking breken betonneuzen soms af. Het gevolg is roestvorming van de wapening, waardoor de betonnen neuzen hun draagkracht verliezen. Bij doorlopend metselwerk aan de buitenzijde zijn soms zelfs delen van betonneuzen weggehakt, omdat er anders te weinig ruimte was om het metselwerk te laten doorlopen." Ook in de uitvoering zijn volgens de jonge ingenieur fouten gemaakt. "Op veel plaatsen zijn te weinig spouwankers per vierkante meter gebruikt. Of men heeft inferieure ankers gebruikt. Ook hebben we situaties gezien waarbij een aantal spouwankers nog tegen het binnen- spouwblad was gebogen; die hadden ze dus vergeten uit te buigen", zegt hij. "Daarnaast worden er tijdens renovaties veel verschillende renovatieankers gebruikt, met verschillende prestaties. Niet iedereen heeft een keurmerk of een overzicht met behaalde prestaties van renovatieankers tijdens laboratoriumproeven, waardoor een eerlijke vergelijking door zowel adviseurs als gebouweigenaren erg lastig wordt. Slecht metselwerk is een andere oorzaak van de vochtproble- men in de spouw. Denk aan een te geringe hechtsterkte van de metselmortel. Tot slot kan het ontbreken van dilataties tot construc- tieve problemen leiden. Uiteindelijk gaat het dan mis wanneer er bijvoorbeeld na een vochtige periode veel wind komt te staan. Het metselwerk is dan extra zwaar door de vochtopname, waarna door windzuiging het buitenspouwblad geheel of gedeeltelijk loskomt van de draagconstructie." OnDuIDeLIjkHeID ReGeLGeVInG De bepaling van het juiste aantal spouwankers roept ook tegenwoor- dig nog veel verwarring op. De berekeningen kunnen worden gemaakt met behulp van de Nederlandse praktijkrichtlijn NPR 6791:2009 ? `Steenconstructies - Eenvoudige ontwerpregels, gebaseerd op NEN 6790'. Deze praktijkrichtlijn eist als koppeling per vierkante meter metselwerk bij spouwmuren tot 150 mm en tot 10 m hoogte, 4 corro- sievaste ankers met een diameter van 4 mm. Op hoogten tussen 10 en 20 m worden 6 van deze ankers voorgeschreven. Door de toene- mende prestatie-eisen op het gebied van thermische isolatie zal de spouwbreedte van 150 mm al snel worden overschreden, zeker bij gebruik van traditionele isolatiematerialen. Dit heeft gevolgen voor het aantal spouwankers, het type en de zwaarte in verband met knikge- vaar. Ook CUR-Aanbeveling 71 `Constructieve aspecten bij ontwerp, berekening en detaillering van gevels in metselwerk', geeft aanbevelin- gen voor de toepassing van spouwankers. Volgens Van den Berg is dat in Eurocode 6 `Constructies van metselwerk' anders geregeld. "Volgens deze Eurocode moet je het aantal spouwankers berekenen op basis van diverse parameters. Dat wijkt dus af van de keuze voor vier of zes spouwankers per vierkante meter. Als op 1 april 2012 het nieuwe Bouwbesluit van kracht wordt dan zal met deze Eurocode moeten worden gerekend", aldus Van den Berg. VeRAntwOORDeLIjkHeID De verantwoordelijkheid van eigenaren, gebruikers en gemeenten voor een bouwwerk is vastgelegd in de Woning- wet. In het kort staat hierin dat de eigenaar of gebruiker van een bouwwerk verantwoordelijk is voor de bouwtechnische staat daarvan. De gemeente ziet daarop toe. Woningwet Artikel 1a 1. De eigenaar van een bouwwerk, standplaats, open erf of terrein, of degene die uit anderen hoofde bevoegd is tot het daaraan treffen van voorzieningen, draagt er zorg voor dat als gevolg van de staat van dat bouwwerk, die standplaats, dat open erf of terrein geen gevaar voor de gezondheid of veiligheid ontstaat dan wel voortduurt. 2. Een ieder die een bouwwerk of standplaats bouwt, gebruikt, laat gebruiken of sloopt, dan wel een open erf of terrein gebruikt of laat gebruiken, draagt er, voor zover dat in diens vermogen ligt, zorg voor dat als gevolg van dat bouwen, gebruik of slopen geen gevaar voor de gezondheid of veiligheid ontstaat dan wel voortduurt. Woningwet Artikel 1b 2a. Het is verboden een bestaand gebouw in een staat te brengen, te laten komen of te houden die niet voldoet aan de op de staat van dat gebouw van toepassing zijnde voor- schriften (Bouwbesluit). Woningwet Artikel 100 Burgemeester en wethouders dragen zorg voor de bestuursrechtelijke handhaving van het bepaalde bij of krachtens de hoofdstukken I tot en met IV. Door onbekende oorzaak viel op 2 januari 2009 een gedeelte van een gevel op een ketelhuis van een flatge- bouw aan de Treublaan in Den Haag. Hierdoor ontstond een uitslaande brand. Niemand raakte gewond. renda special 2012/1 instortingsgevaar bij kopgevels58 PRAktIjkOPLOssInG Inmiddels hebben alle eigenaren van de onderzochte 230 gebouwen een bericht van de gemeente Leidschendam-Voorburg ontvangen, over de uitkomsten van de visuele inspectie. "We adviseren daarin destruc- tief onderzoek en geven ook de wijze aan waarop je dat moet doen", licht Van der Hulst toe. "Je kunt bijvoorbeeld met een metaaldetector precies zien waar de spouwankers zitten. Vervolgens haal je bij enkele spouwankers de stenen weg en controleer je de trekkracht van de spouwankers. Ook kun je dan de hechting van de metselmortel contro- leren en de spouw en spouwankers visueel inspecteren. Controle met een endoscoop kan ook, maar gebleken is dat je dan vaak niet alles ziet. Denk aan speciebaarden die de spouwankers omringen, waardoor roestvorming aan het anker niet goed is waar te nemen." Bij 26 gebouwen gaf de eerste visuele inspectie aan dat snel ingrijpen noodzakelijk was. "Daarbij zijn bijvoorbeeld bij de visuele inspectie vervormingen, vochtplekken, scheuren, verkleuringen en/of slecht voegwerk geconstateerd", vertelt Van den Berg. "Voor deze gebou- wen moet er op korte termijn destructief onderzoek worden uitge- voerd. Het probleem was echter dat de gebouweigenaren wachtten op het SBR-handboek `Constructieve veiligheid van gevels' dat eind 2011 zou verschijnen. Dus hebben ze het destructieve onderzoek pas voor 2012 gebudgetteerd. Of nog later, omdat het dan past in de onder- houdsplanning van een woongebouw. Maar daar hoeven ze helemaal niet op te wachten. Op onze site staat een compleet stappenplan. Als de gebouweigenaar alles wil weten over de technische mogelijkheden van gevelrenovatie dan kan hij bijvoorbeeld gebruikmaken van de eind- rapportage die wij hebben opgesteld." Het SBR-handboek vervangt een SBR-richtlijn die de stichting samen met TNO aan het ontwikkelen was naar aanleiding van de construc- tieve problemen met gevels. Dit bleek al snel te ambitieus, omdat de kennis over veiligheid van gevels nog volop in ontwikkeling is. Daarom werd besloten een handboek over de constructieve veiligheid van gevels uit te brengen. Hierbij is geen gebruikgemaakt van het protocol van de studenten. Kopgevel met uitstekende betonnen vloerranden voor metselwerkondersteuning. Op 18 januari 2007 kwam tijdens een zware storm de kopgevel van deze flat in Zwolle naar beneden. Een geparkeerde auto werd bedol- ven onder de stenen. Niemand raakte gewond. weeR kOPGeVeL InGestORt Dat de problematiek rond kopgevels zeer actueel is mag blijken uit het feit dat er op 5 januari 2012 wederom een kopgevel is ingestort. Ditmaal betrof het de kopgevel van een portiekflat aan de Tubasingel in Rijswijk. Deze stortte in door de harde wind. De brandweer heeft de woningen van de desbetreffende portiek ontruimd. Enkele bewoners zoeken de oorzaak in achterstallig onderhoud in combinatie met de harde wind. De politie heeft nadien de omgeving afgezet. Bouw- en Woningtoezicht van de gemeente Rijswijk heeft het gebouw ge?nspecteerd.