programma20 nr 4 2014 programma inspelen op de toekomstige wooneisen Het wonen verandert. Thuis- werken is geen uitzondering meer maar regel geworden. Verzorgingshuizen worden gesloten en mensen dienen langer thuis te blijven wonen. Om die zelfstandig- heid te kunnen behouden en het thuiswerken mogelijk te maken, zullen in de toekomst in nieuwe en bestaande woningen struc- turele aanpassingen moeten plaatsvinden. We moeten onze (verzorgings)huizen herbeschouwen. tekst en beeld martin liebregts programma nr 4 2014 21 DE HUIDIGE BEPERKINGEN Duizenden jaren lang was de combinatie van wonen, werken en zorgen een vanzelfsprekendheid. De industrialisatie heeft ervoor gezorgd dat er een scheiding ontstond tussen wonen en werken, die door de woningbouw van de afgelopen eeuw als uitgangspunt is genomen. Vanaf de tweede helft twintigste eeuw werd ook op stedenbouwkundig niveau een rigoureuze scheiding aangebracht tussen de functies. Werken aan huis werd een grote uitzondering, winkels werden samen- gevoegd tot strips of centra en bejaardenwoningen werden geleidelijk vervangen door aanleunwoningen bij grote verzorgingshuizen. Zo had alles netjes zijn eigen `ruimtelijke' plaats in de samenleving. Al wat de afgelopen vijftig jaar is gebouwd, is gerealiseerd binnen de kaders van deze opvatting. En nu in de eenentwintigste eeuw de kaders geleidelijk worden gewijzigd, ontstaan er problemen. Vanaf medio jaren zestig zijn in Nederland massaal verzorgingshuizen gerealiseerd1 (fig. 1). Op het hoogtepunt, rond 1985, woonden er bijna 140.000 bewoners in bejaardenoorden zoals die destijds werden genoemd. Dit ligt op dit moment ruim beneden de 100.000 bewoners2 . De afname heeft niets te maken met de inkrimping van de doelgroep. Integendeel, het aandeel 80-plussers is alleen maar toegenomen. De afname heeft vooral te maken met een veranderende maatschappelijke visie op zorg, wonen en besteding van maatschappelijke middelen. De lijfspreuk is `langer zelfstandig wonen en zorg op maat'. Dit betekent dat bewoners de zorg in hun eigen ? al of niet aangepaste ? woonom- geving gaan ontvangen, deels ondersteund met mantelzorg. De huidige woningvoorraad is slechts op bescheiden wijze voor de nieuwe omstandigheden uitgerust. Het niveau van draaicirkels en beper- ken van drempels wordt nauwelijks overschreden. Verzorgingshuizen kunnen wel geleidelijk verdwijnen, maar het nieuwe antwoord op de zorg- vraag in bestaande woningen en woonomgeving is nog niet gegeven. Zeker niet als `op maat' de leidraad is met een passende huisvesting. RUIMTE VOOR WERKEN Het gezin, bestaande uit vader, moeder en twee kinderen met ??n kost- winner, is iets van het verleden. Huishoudelijke apparaten hebben massaal hun intrede gedaan in de woning. Vooral na 1970 is hiervoor ruimte aangebracht. En nu doet zich een nieuw verschijnsel voor: het thuiswerken. Steeds meer mensen gebruiken hun woning ook ??n of meerdere dagen per week als werkplek3 . Maar de ontwikkeling op dit terrein is pas begonnen. Op dit moment werkt circa 40 tot 50% van de werkzame beroepsbevolking ??n of meerdere dagen thuis. De omvang is weliswaar nog bescheiden, maar groeit almaar, mede onder invloed van het Nieuwe Werken. Ook hiervoor moeten op termijn in de woning passende ruimten dan wel voorzieningen aanwezig zijn. De `oude' gezinswoning met de bijbehorende gezinnen, is niet meer de dominante huisvestingsvorm. Het aandeel van een- en tweepersoons- huishoudens vormt inmiddels circa twee derde van alle huishoudens. Tegelijkertijd zien we dat zorg en wonen ook in woningen een plaats moet krijgen. Hoe realiseren we met elkaar oplossingen in de aanpas- sing van bestaande en nieuwbouw, waarbij de eendimensionale benade- ring tot het verleden behoort en er meer aandacht komt voor ruimte om te wonen, zorgen en werken? HET WONEN VAN OUDEREN Zoals voor alle woningen geldt, is ook de woninggrootte van senioren- woningen toegenomen, vooral als het gaat om zelfstandig wonen. Dit wil echter nog niet zeggen dat de woningen die de afgelopen tien jaar zijn gebouwd, ook geschikt zijn voor langer zelfstandig wonen. Ze vormen niet per se een alternatief voor verzorgingshuizen, waar zorg in wezen altijd aanwezig was en is en die beschikken over allerlei hulpmid- delen en voorzieningen om de zorg passend te maken. De woningen en vooral de woningtypen verdienen een kritische beschouwing. Dit beperkt zich niet tot de vierkante meter. Figuur 1. Vanaf midden jaren zestig zijn in Neder- land massaal verzorgings- huizen gerealiseerd, met een hoogtepunt rond 1985. 1 In 1963 komt de Wet op de Bejaardenoorden. Het gevolg is dat vanaf 1965 een explosieve groei van verzorgingshuizen ontstaat. In de periode 1965-1975 wordt bijna 40% van alle verzorgingshuizen gerealiseerd. 2 Het aantal inwoners van verzorgingshuizen laat in de afgelopen decennia een grote veran- dering zien. 1965: ruim 70.000, 1985: circa 140.000, 2005: minder dan 100.000. 3 Een derde van alle werknemers werkt ongeveer ??n dag per week thuis, volgens promotie- onderzoek naar het Nieuwe Werken van D. Possenriede. In Nederland bestaat de werk- zame beroepsbevolking uit 7,1 miljoen mensen. Tegelijkertijd zijn er bijna 1 miljoen zzp'ers. Als we deze twee cijfers bij elkaar optellen, werkt 40 tot 50% ??n of meerdere dagen thuis. programma22 nr 4 2014 In de afgelopen vijftig jaar is de woonoppervlakte voor alle ruimten van een seniorenwoning structureel toegenomen, in het bijzonder voor woonkamer (comfort) en slaapkamer(s) (ruimte voor zorg)4 (fig. 2). Juist voor bewoners die moeilijk ter been zijn en meer afhankelijk zijn van het bed, moet de slaapkamer voldoende bewegingsruimte bieden. De kracht van verzorgingshuizen is dat naast passende zorg, ook aller- lei gemeenschappelijke voorzieningen aanwezig zijn. Die ondersteunen het wonen, bijvoorbeeld door een ontmoetingsruimte, paramedische voorzieningen, voorzieningen voor persoonlijke verzorging en winkels. Hierdoor was het mogelijk diverse faciliteiten die het wonen ondersteu- nen, gemakkelijk bereikbaar te maken. Hoewel de kamer of wooneen- heid relatief klein is (circa 25 tot 40 m2 bvo), ligt de gemiddelde opper- vlakte met 74 m2 bvo per plaats5 op zo'n 80% van de huidige senioren- woning. Het ruimtebeslag is dus nog altijd beperkter dan de zelfstan- dige woning (die niet over de faciliteiten beschikt). Om zelfstandig te kunnen blijven wonen, zullen in de toekomst in nieuwe en bestaande woningen structurele aanpassingen moeten plaatsvinden. Die ruimte en ruimtelijkheid is niet alleen interessant voor bewoners met zorg, maar eigenlijk voor iedereen. Door meer te denken in ruimte en ruimtelijkheid en minder in vertrekken en hokken, kunnen woningen aantrekkelijk worden. DE AANPASSING VAN DE VOORRAAD Nu het gebruik van verzorgingshuizen afneemt, het totaal aantal plaat- sen is gezakt tot beneden de 100.000 en de komende jaren nog verder zal dalen, is het van belang te bekijken wat we ermee kunnen. Dit gezien de veranderende maatschappelijke omstandigheden en eisen ten aanzien van wonen en zorg6 (fig. 3 en 4). In principe zijn er drie benaderingen te overwegen bij herbeschouwing van verzorgingshuizen: Figuur 2. De afgelopen vijftig jaar is de woonop- pervlakte voor alle ruimten van een seniorenwoning structureel toegenomen. 4 Drie voorbeelden van bejaardenwoningen/aanleunwoningen/seniorenwoningen uit opeenvolgende bouwperioden: 1950 1970-1975 2000 1. Woonkamer 2. Keuken 3. Slaapkamer 1 4. Slaapkamer 2 (berging) 5. Douche/toilet 13,30 m2 19,30 m2 6,00 m2 9,20 m2 4,00 m2 3,10 m2 17,90 m2 23,50 m2 5,60 m2 13,50 m2 4,80 m2 2,83 m2 26,70 m2 7,60 m2 13,80 m2 5,50 m2 3,50 m2 Woonoppervlakte (1, 2, 3, 4) woning 32,50 m2 (100) 41,80 m2 (129) 53,6 m2 (165) Bruto-vloeroppervlakte van de woning 52,00 m2 (100) 60,00 m2 (115) 77,00 m2 (148) Bvo gebouwniveau -- ~85,00 m2 ~95,00 m2 5 De bvo per plaats in een verzorgingshuis bedraagt 74 m2 . Voor een verpleeghuis geldt als norm 66 m2 en bedraagt de gemiddelde bvo 57 m2 per plaats. De individuele kamers van een verzorgingshuis hebben een bvo van circa 25 tot 40 m2 . 6 Bij verzorgingshuizen gaat het in totaal om ruim 7 miljoen m2 bvo. Als hiervan de helft op een termijn van tien jaar vrijkomt, ligt er een grote herontwikkelingsopgave. De huidige gemiddelde boekwaarde per plaats bedraagt 37.000. 7 `Essay, de toekomst van de woningvoorraad', Liebregts, M., Uitgeverij ?neas, Boxtel, 2014. programma nr 4 2014 23 Aanpassen aan de nieuwe functionele eisen (dus meer ruimte per plaats). Dit leidt tot een reductie van het aantal plaatsen met circa 25%; Het ombouwen van het verzorgingshuis tot zelfstandige wooneen- heden; Het geven van een andere bestemming. De oude eenheden van een verzorgingshuis komen qua afmeting, inrichting en uitrusting overeen met de huidige studentenunits. In die zin is te overwegen om ze een andere huisvestingsbestemming te geven (de vraag roerend maken). De kansen voor aanpassing van de bestaande woningvoorraad liggen vooral bij doorzonwoningen en galerijwoningen van na 1965. Deze woningtypen hebben een structuur die zich gemakkelijk passend laat maken aan de veranderende eisen ten aanzien van ruimtelijkheid en bieden dus mogelijkheden voor zorg op maat7 . Ook bieden ze kansen voor de combinatie wonen-werken (bijvoorbeeld de zolder). Bij de doorzonwoning leent de smalle beuk zich voor een volledige herschikking van de ruimte, zowel boven als beneden (fig. 5). Entree, trap, badruimte en de verbinding boven-beneden (vide tot en met de zolderverdieping) kunnen een nieuwe invulling krijgen. De galerijwoning, die veelal ook uit twee beuken bestaat, laat ook herschikking van de ruimte toe. Zo ontstaat een geschikte woning voor wonen, zorgen en eventueel werken. Met minder kamers, maar met meer ruimte (fig. 6). STRUCTURELE VERANDERING IN DE VRAAG De komende jaren zal door veranderingen in de huishoudenstypen en de bijbehorende leefstijl ? door de noodzaak van langer zelfstandig wonen en de verschuiving in de verhouding tussen woonplek en werk- ruimte ? de woningplattegrond moeten kunnen worden aangepast. Naast beeld en comfort zal ruimte steeds hoger op de agenda komen te staan, om aan de veranderende wooneisen tegemoet te komen. Met uitsluitend de aanpak van de schil en keuken, douche en toilet, zijn we er niet. Het risico is zelfs groot dat nieuwe oplossingen een extra beperking geven voor de toekomst. Dit gebeurt indien de huidige reno- vatieaanpak geen rekening houdt met het thema wonen, zorgen en werken. Figuur 3 en 4. Volgens het concept Futura Woning worden levensloopbestendige eengezinswoningen energieneutraal gerealiseerd. De plattegronden worden zodanig ingedeeld dat er in de toekomst een volwaardige lift kan worden geplaatst, zonder de ruimtelijke kwaliteit aan te tasten. Figuur 5. De smalle beuk in de doorzon- woning leent zich voor een volledige herschikking van de ruimte. Figuur 6. Bij herinde- ling van een galerijflat ontstaat een geschikte woning voor wonen, zorgen en eventueel werken.