programma24 nr 2 2015 programma hoe speel je in op de woonvraag van deze eeuw? Het wonen verandert deze eeuw, daar zijn we wel van overtuigd [1]. Maar veran- dert het bouwen ook? Gaan we in de 21e eeuw eindelijk bouwen voor een verande- rende vraag? Er wordt veel gesproken over wijzigende opgaven, het moet allemaal helemaal anders. Het is de vraag of dat ook daadwerke- lijk gebeurt of dat het vooral het effici?nter maken van de bestaande aanpak wordt. Dus: gaan we de komende tijd het paard sneller laten lopen of gaan we op zoek naar een andere manier van vervoer? Uiteindelijk gaat het erom dat je kunt voldoen aan de wens van de gebrui- ker. Maar dan moet je de opgave wel zo benoemen dat er ook een nieuw aanbod kan komen. tekst en beeld haico van nunen, bouwhulpgroep programma nr 2 2015 25 Wonen in de 21e eeuw vraagt om een aanpak die inspeelt op thema's van deze tijd. We willen ons in alles wat we doen onderscheiden van elkaar: met kleding, wat we ondernemen, welke auto we rijden, noem maar op. En via Facebook, Instagram of Twitter zorgen we vervolgens dat onze keuzen voor iedereen zichtbaar zijn. Ook meer maatschappe- lijke thema's komen prominenter naar voren. Duurzaamheid is hier een voorbeeld van. Onlangs heeft iedere woningeigenaar een brief ontvan- gen van de overheid met het energielabel van zijn huis. Zo wordt natuurlijk voldaan aan Europese regels en worden mensen ook aange- zet tot nadenken. Een ander maatschappelijk thema is de betaalbaar- heid van het wonen. In tijden dat het economisch goed ging, kwam dit nooit ter sprake. Maar op dit moment is het (wederom) een prominent onderwerp dat voorlopig op de agenda blijft staan [2]. Dit zijn nog maar enkele grote thema's. Wat te denken van de verande- ringen in zorgen en werken of veranderingen in het aanbod? Als we de komende jaren alle ingrepen in de woningen willen uitvoeren op de manier zoals we dit de laatste decennia hebben gedaan, dan hebben we nog een ingewikkelde opgave voor de boeg. Het probleem is dat we wel zien dat de vraag verandert, maar dat de (ontwerp)opgave die nodig is voor dit veranderende aanbod nog niet wordt geformuleerd. Gevraagd wordt om binnen een complex de opgave individueel aan te bieden, met aandacht voor duurzaamheid, ruimte voor wonen, werken en zorg, en dit alles moet betaalbaar blijven. Dit is een ingewikkelde opgave om te formuleren, waardoor er geen aanbod van de grond komt. Het betreft een opgave waarbij keuze en maatwerk van groot belang zijn, maar die op gespannen voet staan met betaalbaarheid. De opgave moet resulteren in een aanbod dat preciezer is en past binnen de diverse wensen. Daar komt bij dat de markt van huurders en eigenaar-bewoners steeds meer naar elkaar toegroeit, waardoor het realiseren van een aanbod steeds interessanter wordt. VAN COMPLEXDENKEN NAAR COMPONENTDENKEN We zijn gewend om woningen te verbeteren op complexniveau. Een complex is daarbij een administratieve eenheid om woningen te bunde- len of te ordenen. Vaak omdat de woningen tegelijkertijd zijn gebouwd, hetzelfde type betreffen of soms omdat ze nu eenmaal bij elkaar in de buurt liggen. Bij alles wat aan de woning wordt gedaan, vormt het complex het uitgangspunt. De meerjarenbegroting wordt voor het complex gemaakt, geplande ingrepen worden complexmatig verricht en ook de streefhuur en doelgroep worden op complexniveau vastgelegd. Om in de beleidsachtbaan [3] te blijven denken; het complex is de drager voor het vormen van beleid, het verzamelen van informatie en uiteindelijk is het er om de plannen te maken en uit te voeren. Bij een dergelijke aanpak kan aan de hand van een quickscan of programmastudie worden bepaald wat de potentie van een complex is en welke oplossingsrichtingen kunnen worden verkend. Voor een deel van de voorraad is dit een heel geschikte werkwijze. Als (beleids) keuzen duidelijk zijn of het aantal opties is beperkt, vormt het complex een goede drager. Maar zodra verschillende prestaties onderling zijn te onderscheiden, kan een complex als drager het wel eens ingewikkeld maken en daarmee (te) duur. BEHOEFTE AAN MAATWERK In de praktijk merken we steeds vaker dat een complex niet overal een passend antwoord op kan geven; het gemiddelde wordt al snel leidend voor het totaal. Op het geplande moment worden alle maatregelen uitgevoerd, terwijl niet alles op dat moment ook aan vervanging toe is. De installatie is nog goed, de gevel niet meer en aan het dak wil je niets doen. Toch is het complex nu aan groot onderhoud toe. Je komt de komende periode niet meer terug, ook niet als je nu maatregelen achter- wege laat. De aanpak wordt daarmee een afweging met meer variabe- len. Er is behoefte aan maatwerk om voor nu en voor de toekomst het beste resultaat te behalen. Dat zou ervoor pleiten om meer naar de indi- viduele situatie te kijken in plaats van het complex als geheel te nemen. Met dit gegeven komen de opgave voor de huur- en de koopsector steeds dichter bij elkaar te liggen. Immers bij een eigenaar-bewoner gaat het ook maar om ??n woning. Zelfs het huis als geheel is daarbij te groot, moeilijk te overzien en vooral te kostbaar. Er zijn maar weinig eigenaren die een huis in ??n keer helemaal opknappen en meestal is er ook geen meerjarenbegroting. Misschien ergens in het achterhoofd van de eigenaar, maar zeker niet gepland in de tijd. Het gaat veel meer over dat wat op korte termijn aandacht verdient. Nieuwe kozijnen, een nieuwe keuken of een dakkapel. De eigenaar-bewoner denkt hierbij in gebruiksfuncties waar zijn behoefte naar uitgaat en dat is het uitgangs- punt van de opgave. Figuur 1. Differenti?ren in gebruik en tijd ? renoveren in componenten levert meer op EEN BEHAPBARE OPGAVE Als drager om een oplossing op maat te bieden, is het complex minder geschikt. Er is steeds meer een behoefte om `chirurgisch' te renoveren. Maar je kunt de opgave ook in kleine bouwdelen opknippen. Wat als je niet het hele complex als drager neemt, maar een component? Een component is dan te omschrijven als `samenhangende bouwdelen die voorzien in een gebruiksfunctie'. Door in componenten te denken, wordt de opgave behapbaar (fig. 1). Het gaat dan niet meer om het verduurzamen van een huis, maar om een duurzame gevel. De opgave is niet meer een betaalbare woningrenovatie, maar een oplossing voor het dak met de beste prijs-kwaliteitverhouding. Waar bij complexdenken alles met elkaar samenhangt, bieden componenten de mogelijkheid om te kiezen voor het moment en de kwaliteit. Het eindpunt verandert daar- bij overigens niet, het uiteindelijk doel staat vast. Met componentden- ken kunnen bewoners zelf die weg bepalen. Echter is in de huidige praktijk alles ingericht op complexen. Een aanpak in de serie van ??n lijkt veel duurder dan in een groot project te denken [4]. Dat vraagt erom op een ander manier naar de opgave te kijken. Het complex vormt niet meer het project, maar de component programma26 nr 2 2015 vormt de opgave. En doordat de component op meer woningen dan alleen een complex voorkomt, is de herhaalbaarheid groter. Door anders naar de voorraad te kijken, wordt een opschaling zichtbaar die tot nu toe onderbelicht is gebleven (zie kader). Dat opent nieuwe deuren voor alle betrokkenen ? bewoners, opdrachtgevers en de markt ? om het anders te gaan doen. COMPONENTDENKEN VANUIT MEERDERE PERSPECTIEVEN Het ideaal is dat de bewoner de afstandsbediening in handen krijgt, daarmee heeft hij echt keuze. Niet alleen in kleur en afwerking, maar ook essenti?le keuzen zoals wat wel en wat niet wordt aangepakt, keuze voor de goedkope of de luxe variant en het tijdstip van actie ondernemen. De woningcorporatie bepaalt bij huurwoningen de onder- grens, daarna zit vanaf dat moment de bewoner aan de knoppen. Bij componentrenovatie is de omvang daarom ook de serie van ??n; alleen dan kun je de bewoner optimaal bedienen. Daarbij verdwijnt het onder- scheid tussen huurder en koper. De eigenaar-bewoner zat altijd al aan de knoppen, maar miste het aanbod om er optimaal gebruik van te maken. Met componentrenovatie kan er een aanbod komen, voor huur- der en eigenaar, waarbij zij zelf de keuze kunnen maken in prijs-kwaliteit. En niets kiezen, is ook een keuze. VOORDELEN VOOR WONINGCORPORATIES Voor een woningcorporatie is het bij een woningverbetering van belang draagvlak te krijgen, of dat nu gaat om onderhoud of verbetering. Bij collectieve verbeteringen is zij gebonden aan 70% deelname, iets waar corporaties steeds vaker tegenaan lopen. Dat betekent dat ze iets moeten bieden dat interessant is voor bewoners. Een combinatie van binnen en buiten, het aanbieden van keuzeopties, alles om het interes- sant te maken voor de bewoner. Maar toch betekent het dat je als corporatie nooit op tijd bent; voor de ene groep ben je veel te laat, voor een andere veel te vroeg. Met componentdenken kan worden gewerkt in de serie van ??n en per component. Dat betekent dat een woningbouwvereniging altijd draag- vlak heeft (de bewoner vraagt er zelf om), dat de ingreep aansluit bij de behoefte en het tijdstip, en dat alleen dat wordt uitgevoerd wat de huur- der nodig vindt. Vergelijk dit met de grootonderhoudaanpak waar ? als je pech hebt ? ook nog eens mensen moeten uithuizen met bijbeho- rende vergoeding ( 5857 per woning). Bovendien kan met componen- ten veel meer tegemoet worden gekomen aan de wensen van de klant. Een ander voordeel voor de corporatie ligt op het financi?le vlak. Een stap voor stap-aanpak vergt per keer een lagere investering. Het finan- ci?le verloop (bedrijfswaarde) valt daarmee (licht) hoger uit. De abso- lute waarde(verschil) is wellicht niet zo groot, maar het effect op de investeringsruimte en financieringskosten van de corporatie wordt daar- mee positief be?nvloed. Zodoende zijn dus meer woningen te verbete- ren. Componentdenken biedt dus een betaalbare oplossing. Tot slot wordt het voor de woningcorporatie beter mogelijk om in te spelen op thema's als individualiteit, duurzaamheid en betaalbaarheid, doordat de kaders van een component zijn beperkt. DENKEN IN SYSTEMEN, NIET IN PRODUCTEN De markt van toeleveranciers werkt traditioneel vanuit productgericht denken, hoewel de laatste tijd wel een tendens is waar te nemen van het denken in systemen. Een ventilatiesysteem in plaats van alleen een box of een kozijnsysteem in plaats van een los kozijn. Bij componentre- novatie gaat dit verder en wordt een specifieke functie gerealiseerd. Het gaat niet meer over de prestatie van het product, maar over de prestaties van het samenstel van producten. Een component wordt gezien als samenhangende bouwdelen die voorzien in een gebruiks- functie. Door in componenten te denken, wordt de opgave voor compo- nentontwikkeling ingekaderd. Er ontstaat een projectoverstijgende opgave, waarmee het lonend wordt om aan componentontwikkeling te doen. Dit kan een producent niet alleen (dan betreft het enkel product- ontwikkeling); samenwerking is hierbij essentieel [5]. De denkwijze opent deuren voor langdurige samenwerking tussen partijen om compo- nenten te ontwikkelen en om hierop te blijven innoveren. HERHAALBAARHEID OP GROTE SCHAAL Het lijkt een paradox, een opgave in stukken verdelen om het eenvoudi- ger te maken. Maar met componentdenken wordt de omvang van de opgave juist vergroot; iedere situatie is uniek. Complexen lijken deels op elkaar, maar hebben toch een andere gevel, een ander dak of een andere indeling. Door woningen in te delen in componenten en de bijbe- horende kaders te formuleren, wordt duidelijk dat een component zich niet bij slechts ??n woning voordoet, maar op grotere schaal herhaal- baar is. En het is die herhaalbaarheid die de kracht van denken in componenten vormt. In plaats van een oplossing voor ??n complex van vijftig woningen te bedenken, kan een soortgelijke oplossing in de buurt wel 500 keer worden herhaald, 5000 keer in de hele stad en voor heel Nederland misschien wel 50.000 keer. Het wordt daarmee interessant om voor die markt een opgave te formuleren en met een aanbod te komen. Bij ??n toepassing zijn de ontwikkelkosten te hoog, maar 50.000 toepassingen biedt een ander perspectief. Bovendien kunnen de eerder benoemde, specifieke thema's veel makkelijker een plaats krijgen. Denk maar aan een energiezuinig componentdak of een onder- houdsarme componentgevel. KEUZE ALS NIEUWE MOGELIJKHEID Om adequaat vorm te geven aan de veranderende vraag moeten we op zoek naar patronen in de voorraad. Waar staan de woningen en hoe ziet de component eruit? Dat resulteert in een ontwerpopgave om die kaders goed te defini?ren, zodat de industrie er een aanbod in kan ontwikkelen. Per component zijn daarbij diverse smaken mogelijk, die het onderscheid in het aanbod gaan vormen. Bewoners (huurders en kopers) kunnen zo keuzen maken over wat ?n wanneer ze willen; een nieuwe gevel, een nieuw dak, of toch liever een keuken of een verbe- terde installatie. Door in componenten te denken wordt keuze een nieuwe mogelijkheid die bovendien betaalbaar is. Een nieuwe opgave is daarmee geformuleerd en er ontstaat ruimte voor bouwen voor een veranderende vraag. LITERATUUR [1] Nunen, H., van, `Wonen ? la carte', Renda 2015/1. [2] `Betaalbaarheid van wonen, Inzichten en handvatten voor lokale bestuurders', Rigo en VNG, 2014. [3] www.beleids8baan.nl, Rigo. [4] Bergen, Y., van, `Van collectief naar serie van ??n', Kennisbank Bestaande Woning- bouw, 10 september 2014. [5] Nunen, H., van, `Productontwikkeling als motor', Renda 2014/5. programma nr 2 2015 27 1 3 2 4 POTENTIE VAN COMPONENTEN Om de opgave anders te benaderen, kijken we naar een buurt. In deze buurt zijn 1200 wonin- gen gebouwd tussen 1946 en 1974. Er zijn zestien bouwwijzen te onderscheiden en daar- mee waarschijnlijk ook zestien complexen. Als we als voorbeeld inzoomen op het component dak, zien we dat er in deze wijk maar vijf typen daken voorkomen. De opgave wordt daardoor al vereenvoudigd van zestien naar vijf. Als we verder kijken dan alleen deze buurt, zien we in vier buurten in totaal 5200 woningen, verdeeld over 43 bouwwijzen die kunnen worden terug- gebracht tot acht dakfamilies. Het spreekt voor zich dat bij verdere opschaling naar stad of regio het aantal dakfamilies nauwelijks toeneemt.