1 Graansilo slim hergebruikt 21-6-2012 In Middelburg wordt een leegstaande graansilo slim hergebruikt. De uiteindelijke functie is nog niet bekend, maar dat maakt volgens Angela Lindenberg niets uit. Haar ontwerp gaat namelijk uit van de Slimbouwen- methode, waarbij flexibiliteit centraal staat. Het betreft hier niet een gerealiseerd project, maar een casestudy die Lindenberg voor haar afstuderen aan de TU/e maakte. Ze won er afgelopen voorjaar de Hollands-Ontwerp Award 2012 mee, die dit jaar het thema Kringloopdenken droeg. Tekst Janneke Klunder In haar casestudy over de halfhoge graansilo te Middelburg, heeft Angela Lindenberg de rollen omgedraaid: zij is uitgegaan van het gebouw in plaats van een Programma van Eisen te volgen. Het is dan ook niet passend om te spreken over herbestemming, vindt ze, aangezien het hergebruik niet alleen afhankelijk is van de nieuwe functie. Het gaat om Slim Hergebruik, zoals ook de titel luidt van haar casestudy. "Het gebouwontwerp zal zich moeten aanpassen aan zijn nieuwe context. In eerste instantie is die context niet meer dan een verouderd industrieterrein zonder toekomstvisie. Als de silo wil bijdragen aan een sociale context, zal het zelf een startpunt van ontwikkeling moeten zijn. Het moet zich richten op het genereren van activiteiten", geeft zij aan in de studie. Startende ondernemers, creatieve Foto Angela Lindenberg 2 projecten of jongerenactiviteiten komen daarbij in aanmerking. "Het moet geen vast economisch object worden, maar een platform voor activiteit dat bijdraagt aan sociale interactie en gebiedsontwikkeling." Platformfunctie De locatie van de halfhoge graansilo (1962) in Middelburg wordt gekenmerkt door de ligging aan het Kanaal door Walcheren. Het kanaal cre?ert een scheiding tussen het historisch stadscentrum en de naoorlogse uitbreidingswijken. Hier tussenin liggen het kanaal, de kanaalzone en industrieterrein Arnestein. Op dit laatste is de silo te vinden, die sinds 2003 leegstaat. De grond van de graansilo is in handen van de gemeente, die aanvankelijk het plan had het gebouw te slopen. In plaats daarvan is RDH Architecten Stedenbouwkundigen inmiddels bezig zich er te vestigen, een architectenbureau dat dit industri?le erfgoed een interessante kantoorlocatie vindt. Het bureau heeft een ontwerp gemaakt voor transformatie van de silo en is reeds gestart met de uitvoering hiervan. Het omliggende gebied van de graansilo is aan ontwikkelingen onderhevig. Het huidige bestemmingsplan is gericht op de industriefunctie, maar nu al zijn er bedrijven die zich met hun kantoren in dit gebied willen vestigen. Ook woningbouw, atelierruimte of een feestzaal worden niet uitgesloten. Het nieuwe aquaduct, dat vlakbij de silo gerealiseerd is, geeft infrastructurele mogelijkheden voor verandering. Lindenberg geeft aan dat de leegstaande graansilo, op het moment dat deze een platformfunctie bekleedt, activiteit in het gebied kan Het Kanaal door Walcheren cre?ert een scheiding tussen het historisch stadscentrum en de naoorlogse uitbreidingswijken. Rechts aan het stilstaande water is de halfhoge graansilo op industrieterrein Arnestein te zien. Het Dampoort Aquaduct (midden) is in februari 2011 opengesteld voor verkeer (foto december 2010). Foto Beeldbank.rws.nl, Rijkswaterstaat, Joop van Houdt Maquette van het ontwerp voor hergebruik van de halfhoge graansilo. Foto Melanie Lindenberg 3 stimuleren, waardoor andere processen eerder op gang komen. "Op het moment dat deze hergebruikt kan worden voor verschillende functies, geeft dit de silo een hogere toekomstwaarde. Maar er zullen aanpassingen gedaan moeten worden om dit te realiseren. De graansilo is een voorbeeld van jong industrieel erfgoed. Te jong om beschermd te worden door een monumentenstatus en daarmee vogelvrij. Toch heeft de halfhoge silo een bepaalde waarde, en wel omdat het een bepaalde tijdgeest weerspiegelt." Hergebruik Wat mag wel en wat mag niet bij het hergebruiken van een gebouw? Ook dit aspect wordt in de casestudy belicht. "Industrieel erfgoed is erfgoed wat met respect moet worden behandeld. Het is een onderdeel van onze geschiedenis en heeft waarde omdat het een verhaal vertelt. Het zegt iets over de ontwikkeling van onze maatschappij. Daarbij moeten we de nieuwe bouwopgave zoeken in de ontwikkeling binnen bestaande gebieden, waarin hergebruik van industrieel erfgoed veel waarde kan toevoegen. Voornamelijk omdat het erfgoed van zichzelf al een karakter met zich meebrengt", is Lindenbergs visie op hergebruik. "Toch is compleet behoud vrijwel nooit mogelijk, omdat industrieel erfgoed zo specifiek is dat het over het algemeen niet zomaar van een nieuwe functie kan worden voorzien. Er zullen dan ook altijd aanpassingen gedaan moeten worden, zij het met respect voor het bestaande gebouw. Dus niet alles moet gesloopt worden, maar sloop met mate. Het streven is om de aanpassingen het karakter van het gebouw beter te laten uitdragen en klaar te maken voor een nieuwe functie. Dit klaarmaken voor een nieuwe toekomst is ook hetgeen wat industrieel erfgoed past." (On)Mogelijkheden Wat betreft bouwkundige bewegingen of wijzigingen is er sinds de bouw van de graansilo in 1962 weinig veranderd. Het gebouw is in de loop der jaren aangetast door de tand des tijds en verbouwingen zijn er niet geweest. De materialen die gebruikt zijn voor de silo zijn bekende bouwmaterialen zoals staal, beton, steen en hout. De silocellen zijn opgetrokken uit gewapend beton met daarop een staalconstructie om het houten dak te dragen. De elevatortoren is opgemetseld, met daarin ook houten vloeren. De silocellen zijn opgetrokken uit gewapend beton met daarop een staalconstructie om het houten dak te dragen. Foto Angela Lindenberg 4 Het gebouw kent ook een aantal onmogelijkheden, zo ontdekte Lindenberg. "De gevel is volledig gesloten, wat voor vrijwel iedere functie daglichtproblemen geeft. Daarnaast maakt de constructie het niet mogelijk om het gebouw te voorzien van een optopping. De mogelijkheden van de silo liggen erin dat de verticale silocellen een vaste afmeting hebben en daardoor eenvoudig te schakelen zijn, zodat grotere ruimtes ontstaan. Daarbij vormt de verticaliteit het kenmerk van dit gebouw", stelt Lindenberg. De ligging aan het water en de gebouwhoogte geven het gebouw tot slot interessante mogelijkheden. Tijdelijk gebruik Lindenberg heeft onder andere onderzocht of en waarvoor het gebouw hergebruikt kan worden. Zij concludeert dat het gebouw zeer geschikt is om te hergebruiken, en dat wonen, werken en recre?ren allemaal in de bestaande structuur passen. Aanpassingen in installatie zijn ? logischerwijs ? sowieso nodig, in verband met de eisen die gesteld worden aan daglicht en het feit dat er nu alleen elektra is aangelegd. De gevel zal moeten worden aangepast (meer gevelopeningen) en er zal een installatielaag moeten worden toegevoegd. Ook het bestemmingsplan moet voor sommige functies aangepast worden omdat deze functies niet mogelijk zijn binnen het huidige bestemmingsplan. Opvallend is dat Lindenberg concludeert dat na aanpassing van de gevel en het aanbrengen van een installatielaag, het gebouw al klaar is voor een tijdelijk gebruik. "Dit kunnen expositieruimtes zijn, of een unieke feestlocatie. Op het moment dat er interesse is voor het De elevatortoren is opgemetseld met daarin ook houten vloeren. Op de voorgrond de bestaande elevatorinstallatie. Foto Angela Lindenberg 5 invullen van een aantal silocellen, kunnen deze cellen snel worden afgebouwd aangezien de nieuwe gevel en de installaties al aanwezig zijn. Als op deze manier enkele silocellen zijn ingevuld, kan de rest van het gebouw nog steeds voor andere functies gebruikt worden." Aanpassingen Voor het ontwerp van herbestemming maakte Lindenberg een analyse over toe te passen technieken en te gebruiken materialen. Het is noodzakelijk een aantal bouwkundige aanpassingen te doen aan de silo. Deze aanpassingen betreffen de gevel, constructie en installaties. De basis voor de aanpassingen is dat de bestaande siloconstructie niet wordt aangetast. In Lindenbergs ontwerp wordt alleen toegevoegd en niet vervangen. Voor de aanpassingen in de gevel moet deze eerst grotendeels gesloopt worden. Allereerst wordt de bestaande in het werk gestorte betonvloer voorzien van een zwevende houten vloer met ruimte voor leidingen. Omdat de silo voldoende verticale ruimte heeft, is dit een praktische oplossing: achteraf kunnen eenvoudig leidingen worden bijgelegd. Er worden standaard leidingen aangelegd voor elektra, water, riolering en vloerverwarming, die vanaf een centraal punt verder kunnen worden gedistribueerd. Vanuit de beganegrondvloer vertrekt een verticale leidingkoker voor de verdere distributie van installaties. Er worden geen voorzetwanden geplaatst, wat betekent dat onder andere stopcontacten en telefoonlijnen uit de vloer komen. De tweede aanpassing is een constructieve aanpassing. Er wordt een staalconstructie geplaatst zodat +2900-, +5800- en +8700-vloeren kunnen worden gerealiseerd. Dit is ook de ondersteuning van de dakconstructie. De staalconstructie wordt niet afgewerkt en blijft daardoor in beeld. Dit draagt bij aan het industri?le karakter en laat duidelijk het verschil zien tussen de oorspronkelijke betonconstructie en de nieuwe houtstaalconstructie. De dakbalken verkeren nog in goede staat en zullen daarom worden hergebruikt. Het dak wordt wel ge?soleerd en er zal een lichtstraat worden geplaatst. De huidige gang functioneert in Lindenbergs ontwerp als ontsluiting van de functies in de silocellen. Foto Angela Lindenberg 6 Naast deze aanpassingen volgt ook een grote aanpassing aan de gevel. De bestaande gevel wordt gesloopt, omdat de mogelijkheden voor daglichttoetreding in de bestaande gevelconstructie meer problemen opleveren dan oplossingen. Ook wordt er massa toegevoegd, om een praktische indeling mogelijk te maken en de flexibiliteit te waarborgen. De elevatortoren bestaat oorspronkelijk uit vloeren van 5 x 20 m, een afmeting die ongunstig is voor een flexibele invulling. Om die reden is massa toegevoegd aan de elevatortoren. Om de ruimtes in de tweede fase te kunnen gebruiken, is een ontsluiting en entree van het gebouw noodzakelijk. Twee silocellen worden ingericht als hoofdentree en als ontsluiting van de vloeren in de elevatortoren. Daarnaast zal de huidige gang functioneren als ontsluiting van de functies in de silocellen. Slimbouwen Angela Lindenberg is lid van het atelier Slimbouwen. De analyse die ze uitvoerde, deed ze vanuit deze filosofie, om zo een plan van aanpak te kunnen opstellen. In haar casestudy komt ze tot de conclusie dat, gezien de noodzakelijke ingrepen aan het pand, een flexibele drager essentieel is voor hergebruik van de graansilo. "Het realiseren van een stukje flexibiliteit is inherent aan de fasering zelf. Het bouwproces wordt opgedeeld in delen. In eerste instantie worden de grote bouwkundige aanpassingen gerealiseerd zodat een casco gebouw overblijft. Daarna wordt dit bijvoorbeeld ingevuld met een tijdelijke bestemming", aldus Lindenberg in de casestudy. Sinds de bouw van de graansilo in 1962 is er weinig veranderd. Het gebouw is in de loop der jaren aangetast door de tand des tijds en verbouwingen zijn er niet geweest. Foto Angela Lindenberg 7 Precies hier heeft ze de filosofie van Slimbouwen erbij betrokken. Flexibiliteit en het scheiden van bouwprocessen zijn namelijk wezenlijk voor bouwen via Slimbouwen. De drie kernwaarden van dit principe komen allen terug in het ontwerp dat Lindenberg heeft gemaakt, namelijk: industrialisatie van het bouwproces, flexibiliteit en levensduurbestendig bouwen, en reductie van milieubelasting. "De eerste kernwaarde is al in het bestaande gebouw terug te vinden. De stramienmaat van 5 m komt veelvuldig voor en zorgt bij hergebruik van de ruimtes voor standaard maten", legt Lindenberg uit. "Flexibiliteit en levensduurbestendig bouwen is het motto van mijn afstudeertraject. Door het toevoegen van een flexibele laag en het gebouw niet vast te pinnen op ??n specifieke functie, wordt de basis gelegd voor ontwikkeling voor en door het gebouw. Op die manier wordt het gebouw als het ware toekomstklaar." De laatste kernwaarde, reductie van milieubelasting, heeft Lindenberg niet specifiek uitgewerkt. "Alhoewel, door hergebruik alleen al wordt gekozen voor een duurzame vorm van materiaalgebruik. Daarnaast is in de detaillering een minimalistische houding aangenomen, wat materiaal reduceert. Op die manier blijft het industri?le karakter van de silo behouden." Vliesgevel Door vanuit de Slimbouwen-gedachte een flexibele gevel aan te brengen in het bestaande gebouw, wordt de graansilo klaargemaakt voor een flexibel toekomstig gebruik. "Wat je eigenlijk wilt bereiken, is het benadrukken van de verticaliteit van het gebouw en daarmee de silostructuur. Door het maken van een maquette is gezocht naar een oplossing hiervoor en deze is gevonden in het plaatsen van een gevel met staalconstructie waar balkons in kunnen worden bevestigd. Deze staalconstructie volgt het stramien van de silostructuur en vormt met zijn open uitstraling een contrast met de bestaande massieve betonstructuur." Daarnaast wordt de bestaande betonnen silogevel vervangen voor een aluminium vliesgevel. Voor deze glazen gevel wordt de staalconstructie geplaatst, waar, afhankelijk van de invulling, balkons kunnen worden gerealiseerd. "Deze staalconstructie volgt de silostructuur en benadrukt dan ook de repetitie. De structuur van het bestaande gebouw wordt zo naar buiten toe getoond en ook de flexibiliteit van het gebouw komt tot uiting", meent Lindenberg. In het ontwerp heeft Lindenberg gekozen voor een droogvloersysteem en een slimme installatielaag. Dit komt tegemoet aan de idee?n van Slimbouwen, namelijk het bestrijden van de installatiespaghetti door het scheiden van leidingen van de hoofddraagconstructie. Ondanks het winnen van de Hollands-Ontwerp Award en een goed uitgewerkt plan, verwacht Lindenberg niet dat haar project ? in crisistijd ? zal worden gerealiseerd. Mede omdat een architectenbureau bezig is met een grondige renovatie voor eigen huisvesting in de silo. "Dat is het mooie van afstuderen: dan kun je nog aan zo'n project werken. Maar in de praktijk werkt het toch anders", sluit ze af. Het bestaande interieur van de silocellen wordt vervangen voor een open staalconstructie, gericht op de flexibele invulling. Foto Angela Lindenberg