renda special 2012/1 gestolde idealen4 gestolde idealen Woonerf- en bloemkool- wijken zijn tot stand gekomen in een tijd van politieke, culturele en maat- schappelijke vernieuwing. Ook in de woningbouw overheerste nieuwe idealen die af zouden rekenen met de rechtlijnige opvattingen in de stedenbouw en ruimte- lijke ordening uit de weder- opbouwperiode. De idealen kregen echter te maken met een weerbarstige praktijk, waardoor het ideaal en resultaat in sommige wijken en buurten ver van elkaar af is komen te staan. De laat- ste decennia komen daar nog nieuwe sociale en maatschappelijke verande- ringen bij, waardoor de oorspronkelijke idealen om een herinterpretatie vragen. tekst martijn ubink, stedelijk onderzoek & advies renda special 2012/1gestolde idealen 5 NieuWe iDealeN iN De steDeNbOuW eN architectuur De jaren zeventig waren de jaren van vooruitgang, vernieuwing en verandering. Nieuwe idealen deden hun intrede en het toenemende zelfbewustzijn van mensen resulteerde in de roep om inspraak en democratisering. Alles wat in de naoorlogse periode gangbaar was geweest, veranderde of werd ter discussie gesteld: de kerk, het milieu, het onderwijs, de rechten van de vrouw en de zelfbeschikking van mensen. Ook in de woningbouw overheerste het besef dat veran- deringen noodzakelijk waren. VaN fuNctiONele Naar emOtiONele steDeNbOuW In de woningbouwsector werden veranderingen aangezwengeld door een groep jonge architecten ? tot de felste woordvoerders behoorden Aldo van Eyck, Herman Hertzberger en Jaap Bakema ? die was gevraagd om de redactie van het architectuurtijdschrift Forum over te nemen. De jonge architecten hadden een vergelijkbare humane menta- liteit en richtten zich op de sociale betekenis van architectuur. Onder de titel `Het verhaal van een andere gedachte' pleitten zij voor een ingrijpende koerswijziging om zo een antwoord te vinden op de `onher- bergzaamheid' van de naoorlogse stad. Tegenover de rationele bena- deringswijze van het Congr?s International d'Architecture Moderne (CIAM) plaatsten zij een romantische visie: "(...) niet alleen het nuch- tere verstand, maar ook en vooral de intu?tie, niet alleen de weten- schap maar vooral ook de kunst" moest een plek krijgen in het ontwerp.(1) Met wervende beelden zetten zij hun pleidooi kracht bij en keerden zij zich af van de als kil en schraal ervaren zakelijkheid. Emoti- onele stedenbouw kwam in de plaats van de functionele stedenbouw: beleving, verrassing en variatie in plaats van licht, lucht en ruimte. Rechthoekige verkavelingen, monotone strokenbouw en herhaalbare ontwerpeenheden moesten in de nieuwe wijken worden vermeden. Tegelijkertijd moest tegemoet worden gekomen aan de roep om democratisering, inspraak en participatie. In de oude stadswijken en binnensteden werd inmiddels al inspraak in bouw- en planvormingspro- cessen ge?ist. Het werd tijd om ook in de nieuwbouw de eerste schre- den richting meer bewonersinvloed te zetten. Ondanks de eensgezindheid onder veel ontwerpers, bewoners en gemeentebesturen over een nieuwe koers, was er geen sprake van ??n ruimtelijke vertaling of vorm die in alle nieuwe wijken ? die tegen- woordig woonerf- of bloemkoolwijken worden genoemd ? domineerde. Wat de wijken uit deze periode wel gemeen hebben, is de duidelijke reactie op de wederopbouwwijken. Niet de zelfstandigheid maar de ontmoeting moest via de woningbouw gestimuleerd worden. Niet de monotone herhaling maar de variatie, niet uniformiteit en eenvoud, maar pluriformiteit en complexiteit, geen voorspelbaarheid meer maar juist verrassing. En geen hoogbouw maar laagbouw zou aan de wensen van burgers moeten voldoen. joopvanbalen renda special 2012/1 gestolde idealen6 steDeNbOuWer WerD ONDerzOeker De sterk aan invloed winnende Forum-groep wees in de nieuwe koers ook het onderscheid tussen stedenbouw en architectuur resoluut van de hand. Was v??r de jaren zeventig de stedenbouwer degene die de samenhang in het totaalontwerp bewaakte en het stratenpatroon, de verkavelingvormen, de ori?ntering van de woningen, de dichtheid en vaak zelfs de omvang en het profiel van de gebouwen bepaalde; begin jaren zeventig raakte hij die rol kwijt. De Forum-leden waren van mening dat het creatieve arbeidsveld van de architect en de stedenbou- wer een geheel vormde. "De splitsing (...) in twee disciplines is kunst- matig, willekeurig en arbitrair. Tussen woning en stad ligt ??n arbeids- veld", aldus Van Eyck.(2) De architect kreeg nu de verantwoordelijk- heid toebedeeld voor zowel het woningontwerp als de stedenbouwkun- dige opzet en verkaveling van de woonbuurten. Stedenbouwkundigen werden (noodgedwongen) schrijvers in plaats van tekenaars, praters in plaats van doeners en onderzoekers in plaats van ontwerpers. herWaarDeriNg VaN De straat Naast de stedenbouwer verloor ook de verkeerskundige zijn overheer- sende positie in de ontwikkeling van nieuwe wijken. Kon de verkeers- structuur in de jaren zestig nog uitgewerkt worden door een verkeers- ingenieur; zijn plaats was in de jaren zeventig gelijk aan die van de inspraakbegeleider, groen- en landschapsdeskundige of deskundigen op terreinen als financi?n, civiele techniek of onderwijs. Deze opko- mende disciplines waren veelal van mening dat de auto in de wederop- bouwwijken te veel ruimte had gekregen, waardoor de sociale functie van de straat als ontmoetingsruimte verloren was gegaan. Onder aanvoering van Niek de Boer, een van de eerste voorstanders van het herstel van de straat, werd gepleit voor het terugdringen van de over- heersende rol van de auto in de woonomgeving. Men verwees hierbij naar vroegere tijden: "Er was verkeer, maar dat was zo weinig en zo goedaardig, dat men elkaar in de straat ontmoette, dat men er op zomeravonden buiten ging zitten, dat een ambachtsman z'n zaakje op de stoep zette en voor de deur z'n bedrijf uitoefende. Kinderen speel- den op straat. Om de groentekar vormde zich een soort huisvrouwen- soci?teit. Kortom naast een zeer beperkte verkeerstaak had de straat de veel belangrijker functie `erf' te zijn."(3) In het eerste woonerf in Emmerhout werden de verkeers- en erffunctie strikt gescheiden. Aan het begin van het erf werd de auto geparkeerd, waardoor het woonerf zelf alleen voor voetgangers en fietsers toegankelijk kon blijven. Deze aanvankelijke scheiding werd elders in Nederland al snel losgelaten. Voor veel bewoners en bestuurders was de auto immers niet meer weg te denken uit de directe woonomgeving. De auto kon in latere varianten van het woonerf, getemd door een scala aan drempels en bochten, langzaam doorrijden. Het woonerf werd hiermee een typisch Nederlands compromis: een poging om de eisen van het wonen te verzoenen met die van het verkeer. Ondanks deze menging van verkeerssoorten bleef de sociale doelstelling overeind. Door middel van het woonerf werd getracht de ontmoeting tussen buren en buurt- genoten te ensceneren, de zelfontplooiing te stimuleren en de toe- eigening van en identificatie met de woonomgeving te vergroten. Niet spitteN, sprOeieN Of sNOeieN Ook in het groenontwerp werd afscheid genomen van rechthoekige, gladgeschoren grasvelden met gesnoeide boompjes en keurige, afgeba- kende bloembedden, zoals in voorgaande decennia gemeengoed was geworden. De kunstenaar, schrijver en ecotect Louis le Roy kreeg veel aandacht met zijn betoog voor meer natuurlijke elementen en beperkte annemariemaarse In het eerste woonerf in Emmerhout werden de verkeers- en erffunctie strikt gescheiden. Aan het begin van het erf werd de auto geparkeerd, waardoor het woonerf zelf alleen voor voetgangers en fietsers toegankelijk kon blijven. De auto kon in latere varianten van het woonerf, getemd door een scala aan drempels en bochten, langzaam doorrijden. Het woon- erf werd hiermee een typisch Nederlands compromis: een poging om de eisen van het wonen te verzoenen met die van het verkeer. renda special 2012/1gestolde idealen 7 ingrepen van de mens in het natuurlijke proces. Hij pleitte voor een invul- ling van groenvoorzieningen in woonwijken waarbij de natuur zelf veel meer haar gang kon gaan: niet spitten, niet sproeien en niet snoeien. Ook van onkruid wieden kon geen sprake meer zijn; onkruid was immers ook natuur. Zelfs bouwafval, rioolbuizen en vloerplaten werden ingezet om een gevarieerde inrichting te cre?ren. Daarnaast kregen ook de ontwikkelingsmogelijkheden voor het kind een belangrijke plek bij de inrichting van de hoofdgroenstructuur, waarbij getracht werd een meer avontuurlijke manier van spelen uit te lokken. Er werd in veel woning- bouwplannen gesproken over `vergeten' functies in de openbare ruimte, waaronder graven, fikkie stoken, hutten bouwen, verstoppertje spelen, pootje baden, dieren vangen en kliederen met modder. eeN Weerbarstige eN kOrtstONDige praktijk De oorspronkelijke idealen uit de jaren zeventig kregen te maken met een weerbarstige praktijk. Met name de overheid bleef een grote sturing op de uiteindelijke woningplannen houden. Tegelijkertijd moesten veel wijken die als ideaal op de tekentafel bedacht waren, gerealiseerd worden ten tijde van een omvangrijke recessie eind jaren zeventig. VerstarreNDe VOOrschrifteN Ondanks het streven naar variatie en diversiteit, bleven subsidievoor- waarden en voorschriften van overheidswege een belangrijke stempel op de woningbouw drukken. Destijds werd ieder plan waarvoor subsi- die werd aangevraagd ? gemiddeld bestond circa 75 procent uit gesubsidieerde bouwprogramma's ? door de planbeoordelaars van de rijksoverheid getoetst aan de zogenoemde Voorschriften & Wenken. De toets had in eerste instantie betrekking op een minimum kwaliteits- niveau waaraan woningen moesten voldoen om voor subsidie in aanmerking te komen. Daarnaast was er sprake van een maximum kwaliteits- en stichtingskostenniveau: te luxe en dus te dure woningen ontvingen geen overheidssteun. Tot slot was er ook een toetsing op de verhouding tussen kosten en kwaliteit. Bij een bepaalde kwaliteit van de woning, destijds gedefinieerd door het aantal verblijfseenheden van een woning, mochten de bouwkosten een bepaald maximum niet overstijgen. Door de koppeling met deze toetsingsprijs waaronder de bouwkosten moesten blijven, gold de minimum woningkwaliteit in de sociale woningbouw in de praktijk ook als maximum. Aspecten die de woonkwaliteit zouden bevorderen werden immers niet gerealiseerd indien dit tot een verhoging van de stichtingskosten (en dus een verla- ging van de subsidie) zou leiden. Hierdoor kwam het veelvuldig voor dat ambitieuze plannen gebaseerd op de oorspronkelijke idealen, in de aanbestedingsfase werden uitgekleed of vanuit de woningwetsector naar de premiekoop of vrije sector werden overgeheveld. Alleen in het reservaat van de experimentele woningbouwplannen (waarvoor een vrijstelling van Voorschriften & Wenken gold) of in de vrije sector konden ontwerpers en opdrachtgevers zich aan deze knellende banden ontworstelen. Een groot deel van de ontwerpen kreeg hier- door slechts een vleugje mee van het oorspronkelijke ideaal dat men voor ogen had. VersOberiNg fiNaNcieel regime De verstarrende overheidsbemoeienis werd ten tijde van de recessie eind jaren zeventig verder verscherpt. Om de groei van de overheids- uitgaven te beperken, waren bezuinigingen in de woningbouw noodza- kelijk. Dit resulteerde in kleinere gesubsidieerde bouwprogramma's, wijzigingen in de subsidiehoogte en -methodiek, en een verlaging van toegestane maximale stichtingskosten en de gangbare kwaliteitsvoor- schriften. Veel buurten uit woonerf- en bloemkoolwijken werden begin joopvanbalen De overheid pleitte halverwege jaren zeventig voor minder toeters en bellen, die door de opgelopen bouwkosten niet meer betaalbaar waren. Toenmalig staats- secretaris Brokx pleitte er eind jaren zeventig voor dat ontwerpers "(...) zich onthouden van overdrijving van de vormgeving en dat zij een grote mate van kostenbesef zullen hanteren bij het ontwerpen van plannen in de sociale woning- bouw". Een uitvloeisel van dit beleid is de wijk Geestenberg in Eindhoven. renda special 2012/1 gestolde idealen8 jaren tachtig bebouwd met kleine en sobere premiehuur- en woning- wetwoningen. De aandacht richtte zich grotendeels op het zo goed- koop mogelijk bouwen. De belangstelling voor toekomstig onderhoud was echter marginaal. Er werden steeds vaker goedkopere bouwmate- rialen toegepast zoals trespa, vurenhout, spaanplaat en aluminium golfplaten. De overheid pleitte voor minder toeters en bellen die door de opgelopen bouwkosten niet meer betaalbaar waren. Toenmalig staatssecretaris Brokx pleitte er eind jaren zeventig voor dat ontwer- pers "(...) zich onthouden van overdrijving van de vormgeving en dat zij een grote mate van kostenbesef zullen hanteren bij het ontwerpen van plannen in de sociale woningbouw."(4) Sprongen in het metsel- werk bleven achterwege, afwijkende woningplattegronden verdwenen en de bloklengtes werden alleen nog vanuit economisch oogpunt geoptimaliseerd. Ook verdwenen historiserende of individueel vormge- geven woningen, verbijzonderde entreepartijen of expressieve kapvor- men uit de plannen. De oorspronkelijke optimistische idealen uit de jaren zeventig moesten het afleggen tegen het alom heersende pessi- misme en de zwaarmoedigheid van begin jaren tachtig. Ook de nagestreefde democratisering van de woningbouwplannen had hieronder te lijden. De eerste deelplannen uit het begin van de jaren zeventig lieten vaak nog veel invloed toe. Echter, onder druk van subsi- dievoorwaarden en de noodzaak tot bezuinigingen beperkte dit zich steeds vaker tot marginale invloed op aspecten die nauwelijks prijsop- drijvend zouden werken, zoals de plaatsing van de keuken of kamers met of zonder behang. De ?chte democratisering van het bouwproces bleef beperkt tot de stadsvernieuwingswijken. staNDaarD VerkeersOplOssiNg Ook de herwaardering van de straat kwam in de uitvoering onder druk te staan. De snelle opkomst van het woonerf leidde aanvankelijk nog tot een wildgroei aan bijzondere openbare ruimten. Na 1975 werden echter formele spelregels en minimumeisen voor de inrichting inge- voerd. Deze voorschriften resulteerden in fantasieloze inrichtingen waarbij de verkeersveiligheid geleidelijk de overhand kreeg ten koste van de verblijfskwaliteit. De sociale doelstellingen gericht op een stimulans van het buurtleven werd hiermee in de praktijk steeds vaker toegepast als standaard verkeersoplossing.(5) Tegelijkertijd werd de inrichting van de openbare ruimte door de noodzakelijke bezuinigingen in veel plannen niet meer dan een sluitpost. Grijze betontegels en asfalt, die veel goedkoper waren dan de woonerfbestrating, gingen het karakter van de openbare ruimte bepalen. OptelsOm VaN VerschilleN De woonerf- en bloemkoolwijken illustreren ook een omslag van vast- gelegde blauwdrukplannen naar een nieuwe vorm van procesplanning. Door middel van de introductie van het globaal bestemmingsplan, ook wel vlekkenplan genoemd, verdween het eindbeeld naar de achter- grond. Het ging immers steeds vaker om het begeleiden van maat- schappelijke processen, waarbij het eindbeeld werd losgelaten en afhankelijk van nieuwe inzichten tijdens het planproces kon worden aangepast. De inpassing van bestemmingen, de stedenbouwkundige opzet en de uiteindelijke verschijningsvorm bleven vaak bewust ondui- delijk en konden in verschillende uitwerkingsplannen door diverse architecten uitgewerkt worden. Hierdoor gingen veel verschillende architecten binnen ??n wijk aan de slag, zonder een stedenbouwer die de som der delen kon overzien. De relatie tussen woonbuurten onder- ling en die tussen de woonbuurten en de hoofdstructuur, kregen hier- door nauwelijks meer aandacht in het ontwerp of werden soms bewust niet meer gezocht; het ging conform de oorspronkelijke idealen immers om herkenbaarheid en individualiteit op kleine schaal. Door de grote variatie in woonbuurten werd het echter moeilijk om de wijk als een samenhangende eenheid te zien, zowel in ruimtelijk als sociaal opzicht. Ook werd de kwaliteit van de verschillende woonbuurten sterk bepaald door de betreffende architect. Zonder stedenbouwer die de kaders bepaalde, bleek hierin een groot risico te zitten. Het aantal architecten dat de achterliggende idealen en complexe bespiegelingen benbolomey De inrichting van de openbare ruimte werd door de noodzakelijke bezuinigingen in veel plannen niet meer dan een sluitpost. Grijze betontegels en asfalt, die veel goedkoper waren dan de woonerfbestrating, gingen het karakter van de openbare ruimte bepalen. renda special 2012/1gestolde idealen 9 van Aldo van Eyck en consorten kon vertalen naar een samenhangend ontwerp, was beperkt. In veel woonbuurten was variatie en diversiteit in ruimtelijke vormen een doel op zich geworden. In de woorden van Jan Verhoeven, architect en ??n van de stuwende krachten achter een nieuwe visie op het wonen destijds, hebben "(...) de mensen die de uiterlijkheden van het achterliggende ideaal hebben overgenomen (...) zich verhonderdvoudigd en op een gegeven moment meer kwaad dan goed gedaan."(6) kritiek eN abrupt eiNDe Mede hierdoor ontstond er reeds eind jaren zeventig, toen veel woon- erf- en bloemkoolwijken nog volop in ontwikkeling waren, hevige kritiek op de wijken. Het streven naar ongemotiveerde variatie resul- teerde volgens velen in een `nieuwe eentonigheid'. Een prominente criticus was Carel Weeber, die de wijken het stempel `nieuwe truttig- heid' gaf. "Bij deze nieuwe stijl, de truttigheid, wordt de kleinschalig- heid gerepresenteerd door structurele onduidelijkheid, onruimtelijke objectmatigheid, willekeurig vormgebruik, ongenuanceerde springerig- heid en het gebruik van kappen in alle mogelijke richtingen en natuur- lijke aardse kleuren en materialen ? een en ander gedekt door inspraak. Het bouwproduct is nu gereduceerd tot maatschappelijk verdovingsmiddel."(7) Deze kritiek vond in de context van noodzake- lijke versobering een vruchtbare grond. Waar kort geleden nog plek- ken en pleintjes zich aaneenregen om de zo noodzakelijk geachte vari- atie in de woonomgeving te garanderen, werd begin jaren tachtig al weer een pleidooi gehouden voor formele straten en stedenbouw op schaakbordpatronen. Het betekende het einde van het tijdperk waarin de woonerf- en bloemkoolwijken floreerden. receNte ONtWikkeliNgeN Naast de weerbarstige praktijk waarin de wijken tot stand kwamen, hebben zich ook in het afgelopen decennium belangrijke ontwikkelin- gen voorgedaan. Hierdoor zijn oorspronkelijke idealen verder onder druk komen te staan. VersteDelijkiNg VaN De suburb Bij aanvang functioneerden veel erven nog als vorm van gemeenschap- pelijkheid, vooral waar kinderen voor onderling contact zorgden. Zelfge- plaatste picknicktafels, trampolines, voetbaldoeltjes of tuinstoelen illus- treren deze toe-eigening van de openbare ruimten. Ook zijn er in speci- fieke straten nog `enclaves van gezelligheid' te herkennen, "(...) waar enkele tuinen overdadig zijn versierd met bloemen, allerhande beeldjes en rustieke elementen uit het tuincentrum".(8) Geleidelijk begint het karakter in specifieke buurten echter om te slaan. Met name in snel veranderende en sociaal heterogene buurten met steeds meer wisse- lende leefstijlen, staat de oorspronkelijke vertrouwdheid van buurt of erf onder druk en zijn impliciete gemeenschappelijke normen en waar- den niet meer aanwezig. Het onderling contact beperkt zich dan tot praktische contacten, onverschilligheid en ambivalentie. In deze geval- len is de oorspronkelijke driedeling openbaar, collectief en priv? veran- derd in een tweedeling tussen openbaar en priv?. Het collectieve is verdampt, buurtbewoners kennen elkaar niet meer en hebben geen gemeenschappelijke belangen meer. Deze tendens tot pluriformiteit in gedrag en onvoorspelbare normen en waarden wordt veelal geassoci- eerd met steden en aandachtswijken, maar is ook steeds vaker in de suburbane buitenwijken te signaleren. Hoewel het zeker geen specifiek fenomeen van de woonerf- of bloemkoolwijk is, kan het hier wel tot grotere spanningen leiden. De wijken zijn immers ontworpen voor ontmoeting, variatie en verrassing en de bewoners kenden oorspronke- lijk een sterke homogeniteit qua sociaalculturele en economische achtergrond. Deze homogeniteit neemt steeds verder af en in plaats van ontmoeten, variatie en verrassing streven bewoners juist naar ontwijken, eenduidigheid en voorspelbaarheid. De mythe VaN het autOmatisch iNVestereN In veel woonerf- en bloemkoolwijken is het afgelopen decennium een substantieel deel van de sociale en particuliere huurwoningen verkocht. Lange tijd is aangenomen dat verkoop automatisch positieve gevolgen voor de wijk of buurt met zich meebrengt, waaronder een versteviging van de sociale structuur, meer betrokkenheid bij de directe woonomge- ving en investeringen in de eigen woning. Veel bloemkoolwijken zijn echter nieuwe bevolkingsgroepen gaan bedienen. We zien dat de (hogere) middenklasse steeds vaker kiest voor een woonmilieu zonder irritaties, met voldoende parkeerplaatsen, nieuwe scholen en voorzienin- gen, en vers beton in een Vinex-wijk. De woonerf- en bloemkoolwijken martijnubink joopvanbalen Bloemkoolwijken stonden in het begin bekend als wijken voor ontmoeting, variatie en verrassing en de bewoners kenden oorspronkelijk een sterke homogeniteit qua sociaalculturele en economische achter- grond. Deze homoge- niteit neemt steeds verder af. Luchtfoto van de wijk Geestenberg Eindhoven in de jaren zeventig. renda special 2012/1 gestolde idealen10 zijn, na een periode waarin ze hebben gefunctioneerd volgens de oorspronkelijke bedoelingen, geleidelijk in de dynamiek van de regionale huur- en koopwoningmarkt terechtgekomen. De dynamiek van de snel van woning wisselende jonge alleenstaanden en samenwoners die anoniem blijven voor hun medebewoners, en van zich voor lage koop- en huurprijzen interesserende stedelingen die gespeend zijn van de oorspronkelijke voor- en achtertuintjescultuur; van groepen kortom, voor wie de woningen in deze wijken niet meer een maximaal bereikbaar aspi- ratieniveau verbeelden. Veel nieuwe huiseigenaren konden afgelopen decennia maar net een woning kopen en hebben momenteel nauwelijks financi?le middelen om die ook te onderhouden. Bovendien leidt verkoop van corporatiewoningen tot versnipperd bezit van huur- en koopwoningen binnen ??n woonblok, waardoor toekomstig onderhoud van de woningvoorraad bemoeilijkt wordt. Het ontbreekt veel huiseige- naren aan financi?le speelruimte om mee te doen aan de onderhouds- beurt die corporatiewoningen ondergaan. Hierdoor steekt het particulier bezit in enkele woonerf- en bloemkoolwijken momenteel schraal af tegen het opgeknapte corporatiebezit. fiNesses zijN VerDWeNeN Tot slot waren de onderhoudskosten bij de aanleg van de weelderige groenstructuur in de jaren zeventig onderschat. Het is bekend dat de aanlegkosten slechts een fractie van de beheer- en onderhoudskosten op termijn vormen. Om snel een groen effect te bereiken werd bij de aanleg vaak gekozen voor relatief snelgroeiende bomen, die arbeidsin- tensief onderhoud vergen. Met name in gemeenten met veel wijken uit de jaren zeventig, waaronder Nieuwegein, Almere, Lelystad en Zoeter- meer, legt het onderhoud van de groenstructuur een aanzienlijk beslag op het gemeentebudget. Deze last is op termijn moeilijk te financieren, wat in veel wijken tot een onderhoudsbeleid leidt waarin de finesses verdwijnen en de dagelijkse zorg wordt teruggedrongen. De natuurlijke inrichting wordt geleidelijk vervangen door een overzichtelijke en functio- nele inrichting. Naast onderhoud speelt ook sociale controle een rol bij de overwegingen. De beschutte plekken die in de jaren zeventig bewust gecre?erd zijn, worden nu als onoverzichtelijk of onveilig ervaren. perspectief: heriNterpretatie VaN iDealeN Woonerf- en bloemkoolwijken zijn zeker geen probleemwijken met grootstedelijke problemen als verpaupering of (grote) sociale onrust. Een aantal wijken en buurten gaat gebukt onder het resultaat van een weerbarstige praktijk waarin ze gerealiseerd zijn. In deze gevallen voldeed de oorspronkelijke opzet al niet aan de achterliggende idealen die ten grondslag lagen aan de wijken. Daarnaast illustreren de wijken, evenals de vroeg-naoorlogse wijken, dat wat in het geval van een tamelijk homogene bevolking goed functioneerde, niet altijd opgewas- sen blijkt te zijn tegen sociale transformaties. Dit maakt een herinter- pretatie van de oorspronkelijke idealen noodzakelijk. Deze herinterpretatie zal voornamelijk op het schaalniveau van de buurt in plaats van de wijk plaats moeten vinden. De diversiteit tussen de verschillende woonbuurten binnen de wijk is door het planproces destijds immers zo divers, dat zowel de fysieke als de sociale uitgangspositie van buurten binnen ??n wijk grote verschillen laat zien. Tegelijkertijd is de buurt of erf het ge?igende schaalniveau om nieuwe vormen van collectiviteit te verkennen; een collectiviteit die vandaag de dag in plaats van ideologisch, meer zakelijk en praktisch is. Door middel van een pragmatische organisatie kunnen kansen voor klein- schalig en onderscheidend aanbod in wijken en buurten ontstaan. Denk aan een zorgbrink, thuiswerkerf, tuinhof, campingerf, hotelhof, bejaardenbrink, ecohof of kindererf. Dergelijke nieuwe identiteiten kunnen echter alleen ontstaan door initiatieven van onderaf te facilite- ren. Hiermee ontstaat tegelijkertijd een kans om juist in de wijken waar decennia geleden de eerste moeizame schreden richting inspraak en medezeggenschap zijn gezet, alsnog recht te doen aan het democra- tisch ideaal uit de jaren zeventig. 1 D. de Jonge, Verandering van architec- tuuropvattingen en woonidealen, De Architect, 1973/9, p. 624. 2 A. van Eyck, Het verhaal van een andere gedachte, Forum, 1959, p. 220. 3 N. de Boer, Integratie van het verkeer in de stedebouw, 1996, in De stad van Niek de Boer. Polemische beschouwin- gen over stad en regio, I. Klaassen, E. Hulsbergen, I. Kriens, D. Lambert & F. van der Ven (red.), Publikatieburo Bouwkunde TU Delft, Delft, 2005, p. 85. 4 T. Steemers, De volkswoningbouw in de tang, Wonen TA/BK, 1978, p. 21. 5 Woonerven worden eenheidsworst, De Volkskrant, 31 januari 1979. 6 H. de Haan, Het gaat om de herkenning: daar wil ik wonen, interview met Jan Verhoeven, in Nederlandse architectuur en stedebouw '45-'80, d'Ancona e.a., Uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam, 1984, p. 191. 7 C. Weeber, Formele objectiviteit in stedebouw en architectuur als onderdeel van rationele planning, Plan, 1979, p. 31. 8 S. Metaal, I. van Huis & A. Reijndorp, Rust en onrust in Nieuwegein, Mitros, Nieuwegein, 2008, p. 16. martijnubink niekdeboer Het ontbreekt veel huiseigenaren aan financi?le speelruimte om mee te doen aan de onderhoudsbeurt die corporatiewoningen ondergaan. Hierdoor steekt het particulier bezit in enkele woonerf- en bloemkool- wijken momenteel schraal af tegen het opgeknapte corporatiebezit. Complexiteit en kleinschaligheid. Deze tekening is gemaakt door Niek de Boer en voor het eerst in 1972 gepubliceerd in Baksteen.