Foto'sRoelsimons Visie Genieten van ontwerpen 5 Visie Jan Westra Heerlijk villa's ontwerpen voor rijke mensen. Zo omschrijft Jan Westra het gevoel onder studenten Bouwkunde aan de tU Delft toen hij in 1965 aan de opleiding begon. "er bestonden in die tijd geen problemen. Wij werden er als studenten in ieder geval niet mee lastig gevallen. Het ontwerpen stond centraal. Van prestigieuze gebouwen, niet van woningbouw. Daar kon je in die tijd niet eens op afstuderen in Delft, kun je het je voorstellen? ik zie het als een vrij aandoenlijke periode. We waren met onszelf bezig en we werden zeker niet direct op scherp gezet", blikt Westra terug op die beginperiode. na de studie volgde militaire dienst voor Westra. Het afronden van de opleiding in Delft betekende dat hij Hoofd gebouwen, werken en terreinen als functie kreeg. Westra koestert goede herinneringen aan die tijd. "onze afdeling heeft de shelters op de vliegbases Volkel en eindhoven gebouwd. er kwam veel bouwtechniek aan te pas en we voelden ons vrije intellectu- ele vogels. Het meevliegen met generaals vond ik ook wel een hele beleve- nis, moet ik zeggen." Industrieel bouwen een ontmoeting met toenmalig lector moshe swarts van de tU/e bete- kende de ommekeer in de carri?re van Westra. "Hij zocht iemand voor de tU in eindhoven die zich met industrieel bouwen ging bezighouden. swarts had een bouwsysteem voor shell ontwikkeld en daarvan proefge- bouwtjes gemaakt, zogenoemde drie-bij-drie-bij-drietjes. Je maakt dan op schaal een proefuitvoering van het gebouw. Dit zou volgens mij nog steeds moeten gebeuren bij projecten van enige omvang." Westra kwam terecht in het wereldje van het industri?le bouwen en ? zoals hij het zelf omschrijft ? het blotevoetenwerk. "Hiermee bedoel ik het bou- wen in landen met zon en zand, dat is een aparte tak van sport. en uiter- mate geschikt voor industri?le bouwprojecten." Vanuit die ervaring ging Westra zich bezighouden met zogenoemde lekenbouw. Dit zijn volgens hem zelfbouwers die aan de slag gaan met hun eigen woning. "Het waren de Henks en ingrids uit die tijd. Ze hadden geen geld om het project uit te besteden, om een architect in te huren en met totaal geen verstand van metselen. Als referentie gold toen het systeem van de Zwitser Walter se- gal. Hij had een soort houtbouwsysteem ontwikkeld, dat erg leek op staal- bouw. De basis vormden hoge portalen van oregon pine. Het frame van een huis bestond uit vier van die portalen. op een zaterdag werden de portalen met tien man opgericht en binnen een dag stond het frame van de woning overeind. Fascinerend om te zien." een ander voorbeeld is te vinden bij the Great london Council. Die instantie voerde een ontwerp uit van John F.C. turner, beschreven in zijn boek Freedom to Build: Dweller Control of the Housing Process. Basis was een zelfbouwmethode waar- van de kosten werden gedekt door de helft huur en de helft hypotheekle- ning. De bewoners hadden veel eigen inbreng, waardoor vreemde en vooral niet-stabiele constructies ontstonden. Geen kozijnen, losse daken en ontbrekende funderingen. Bij een goede storm kon je gemakkelijk je hele huis en haard kwijt zijn", lacht Westra. Bijbel twee boeken zorgden ervoor dat Westra het "roer compleet omgooide". "Het eerste is The Evolving House van Alfred Bemis. Dit boek uit 1935 ? dat het rationele ontwerpen beschrijft ? is voor mij een soort bijbel gewor- den. Uitgangspunt van deze denkwijze is: kan ik geen grid bedenken waarin rechthoeken passen? Dit moet leiden tot een bouwsysteem. Ver- volgens moeten de materialen daaraan worden aangepast. ik geloof er heilig in dat als deze denkwijze gevolg had gekregen, de bouw veel ellende bespaard was gebleven. Het is ongelofelijk hoe Bemis in het boek van elk bouwsysteem de binnenhoek beschrijft, inclusief firmanaam. Het boek doorlezend valt op dat veel `innovatie' al lang bestond. We hebben het immers over 1935. maar blijkbaar was er in die tijd geen noodzaak voor. Visie Jan Westra Genieten van Ontwerpen Wilbert LeistraIn oktober neemt Jan Westra afscheid als hoogleraar architectonisch ontwerpen aan de TU/e. Het gesprek voor deze Visie werd dan ook meer een terugblik op zijn carri?re. Het werd een verhaal over verschillende stromingen, invloeden en het genieten van ontwerpen van zijn studenten. Over de moeilijkheden van het huidige architectuurgilde zegt hij: "Als M?xima en Willem-Alexander in een moderne bungalow gaan wonen in plaats van in een gerenoveerd landhuis, pas dan zal er ook meer aandacht voor het moderne ontwerpen ontstaan bij Henk en Ingrid." Genieten van ontwerpen 6 Visie Jan Westra De Grieken zouden wellicht de stoommachine hebben uitgevonden als ze niet zo veel slaven hadden gehad", beweert Westra. Het tweede boek dat voor Westra van groot belang is geweest, is a crack in the rear-view mirror van Richard Bender. Dit boek uit 1973 gaat uit van de constatering dat de bouw nooit echt vooruit gaat. "Je kunt wel praten over innovatie, maar het doorvoeren is een andere kwestie", beschrijft Westra een van de aannames uit het boek. "Je kunt iets nog zo graag bepleiten, maar soms lukt het toch niet. Waar ligt dan de weerstand? of is het domme pech?" Metalen woning een van de voorbeelden van een niet-gelukte innovatie kwam Westra on- langs tegen toen hij zijn diatrommels aan het doorneuzen was. "Het Ameri- kaanse lustronhuis was het prototype van industrieel bouwen na de tweede Wereldoorlog", legt Westra uit. "De lustron Corporation had een enorme lening gekregen van de staat om zo snel mogelijk huizen te kunnen bouwen. Het systeem bestond uit een woning van metaal, bekleed met ge?mailleerde platen. De kant-en-klare onderdelen van het huis waren op nummer inge- pakt. logistiek een geweldige vinding. er waren interessante foefjes in toe- gepast. Zo was de afwasmachine ook wasmachine, maar niet tegelijkertijd", lacht hij. De fabriek kon 96 huizen per 24 uur produceren. Kopers kochten in prin- cipe een stuk grond en kregen het huis erbij. "De huizen konden binnen een dag worden geplaatst, zo ging het verhaal. Dit klopte in werkelijkheid niet helemaal, want het duurde vaak nog weken voordat het huis bewoon- baar was." De reden dat het lustronhuis geen succes werd, lag volgens Westra niet aan het systeem zelf. "De kracht van het systeem zat in de snelheid van het proces van aankoop van de grond tot en met de fase dat het huis er stond. Helaas konden de banken dit tempo niet bijbenen bij het verstrekken van hypotheken. De vraag was er dus wel, maar er kon orga- nisatorisch niet aan worden voldaan. Gevolg was dat lustron Corporation in 1951 failliet ging. ik denk dat het lustronhuis het grootste voorbeeld van industrieel bouwen uit de geschiedenis is, waar latere ontwikkelingen op zijn ge?nt. ik zie het niet-slagen van het systeem als een wijze levensles, ik zal het altijd als referentie bij mij houden." Intelligente vloer Dichter bij huis weet Westra een recenter voorbeeld van een innovatief product dat in principe een goede vinding was, maar dat geen succes is geworden. "Bij een project in Bodegraven zou een intelligente vloer wor- den toegepast. Deze vloer kon voor een hoge aanpasbaarheid zorgen, omdat op elk gewenst punt het sanitair kon worden aangesloten. omdat deze vloer 30 cm dikte opleverde, moest de gevel ook omhoog. Vanwege de extra kosten die dit met zich meebracht, is het project niet opge- volgd." Westra denkt dat dit het gevolg is van een algehele opvatting bij consumen- ten. "Wij zijn wel ge?nteresseerd in wat bijvoorbeeld een auto of een compu- ter kan, maar niet in wat een huis kan. Probleem hierbij is ook wat je hieron- der moet verstaan, de prestaties zijn moeilijk te omschrijven. misschien nog wel qua energieprestaties, maar dat wordt voor een bewoner pas na een tijd duidelijk als hij zijn energierekening krijgt. Dan wordt het tastbaar." een ander voorbeeld dat Westra noemt, is het zogenoemde beweegbare huis. De gedachte erachter is: waarom heb je bijvoorbeeld de hele tijd een badkamer nodig als je die niet in gebruik hebt. Door middel van een schuif- systeem pas je de gebruikersruimte aan de functie aan. De douche ver- dwijnt in een kast na gebruik, waarna de eettafel de ruimte in wordt ge- Genieten van ontwerpen 7 Visie Jan Westra schoven. Het bed wordt opgeklapt en verdwijnt in de muur nadat de bewoner opstaat. een heel effici?nte manier van met ruimte omgaan. De vraag is echter of mensen bereid zijn hierin te investeren. Je wordt erop aangesproken, omdat het opvalt. ik woon bijvoorbeeld in een woning zon- der kamers, ik houd niet van het denken in hokken. Alleen de badkamer heeft een deur, verder is de ruimte ??n open geheel. De vraag die ik dan krijg is of je zo'n huis wel kunt verkopen. Hoezo vraagt zo iemand dat? Als iemand in een leuke auto komt voorrijden, stel je hem toch ook niet die vraag. Waarom bij een woning wel?" Interessante tijd een tijd van ombouw, noemt Westra de huidige tijd van aankomende ont- werpers. Hij ziet dat bij de afstudeerprojecten van zijn studenten. "Het is een heel interessante tijd. mensen worden wakkergeschud, creativiteit viert hoogtij. De projecten gaan helemaal terug `to the bone'. Hoe bouw ik het schuurtje van mijn vader, dat is van belang. niet de grote nieuwbouw- projecten. Het is een echte ontwerppuzzel; geen Programma van eisen, geen opdrachtgever, het is echt wroeten in de mogelijkheden die een ont- werp kan bieden. Het is ook een ware worsteling die ik bespeur bij de studenten. Hoe kunnen ze hun verbeelding omzetten in praktijk?" Als voorbeeld noemt hij een project van een student die met stoeptegels bouwt. "De tegels die waren weggegooid, worden nu gestapeld, waarna er beton over wordt gegoten. Vervolgens worden de tegels weer wegge- haald en zie je alleen de vorm van de tegels nog in het bouwwerk. Fasci- nerend. Het is een tijd van bezinning, van vrijheid in het ontwerpen. Kijk bijvoorbeeld naar plannen voor een groene gevel waar je je eigen groenten op kunt verbouwen. Je kunt dus bloemkolen verticaal verbouwen, prach- tig toch?", stelt Westra enthousiast. Pessimistisch Zo enthousiast Westra is over de huidige creatieve ontwerpvormen van zijn studenten, zo pessimistisch is hij als hij het over de toekomst van de bouw heeft. "De bouwsector kijkt te weinig naar buiten, alleen maar naar zichzelf. Het is niet alleen maar stapelen van stenen. Het is niet voor niets dat wij voor de faculteit Bouwkunde Beyond Building; Creating a better Environment als titel voor ons beleidsplan hebben gekozen. Het gaat ab- soluut niet meer alleen om het gebouw." Westra beschrijft de huidige situatie in de sector als "een cultuurprobleem". Het is volgens hem tijd voor een herori?ntering. "De kuubs en de vierkante meters mogen niet meer de leidraad zijn. We moeten ervaring trekken uit het prototypisch bouwen, dat kan echt niet meer. eerst een goede over- weging en voorbereiding, in plaats van direct de palen de grond in heien", stel hij. "Het wordt nooit meer zoals het was", verzucht hij. "We tellen al zo'n 7500 werkloze architecten en het wordt nog erger. We zitten dadelijk in een land waar nauwelijks meer nieuwbouw wordt gepleegd. Dat moeten we niet willen. Het moderne credo luidt: de groei zit in de krimp als opgave." Westra schetst een scenario waarin het mogelijk beter zal gaan met het architectuurgilde. "Als m?xima en Willem-Alexander in een moderne bun- galow gaan wonen in plaats van in een gerenoveerd landhuis, pas dan zal er ook meer aandacht voor het moderne ontwerpen ontstaan bij Henk en ingrid."