renda special 2013/2 programma4 mede op basis van deze gegevens en de wensen voor de toekomst, de aanpassingen ontwikkeld en gerealiseerd kunnen worden. In die zin is het verleden een belangrijke zekerheid waar we mee te maken hebben, dat mede het startpunt vormt voor de toekomst. SupertankerS Zoals de bestaande gebouwenvoorraad sterk bepalend is voor de toekomst van het wonen, zo spelen er nog andere demografische en sociaaleconomische grootheden een rol die mede van invloed zijn op de vraag naar kwaliteit in de toekomst. Een vijftal ontwikkelingen verdienen extra aandacht: De vergrijzing van de bevolking; in 2012 was 16 procent van de Nederlandse bevolking 65 jaar of ouder. De schatting is dat dit op zijn hoogtepunt, rond 2040, 26 procent zal bedragen. Maar er vindt een dubbele vergrijzing plaats, want ook het deel 80-jarigen en ouder vormt een groter aandeel in de tijd3 . De groei van het aantal eenpersoonshuishoudens4 . Vooral in stede- Wie het weet, mag het zeggen. Maar geleidelijk beseffen we dat nederland minder maakbaar is dan we dachten en dat niet alles te voorspellen is. allerlei onze- kerheden zullen zich op nationaal en regionaal niveau gaan voordoen door uiteenlopende sociaaleco- nomische en demografische ontwikkelingen. Blauwdruk- ken voor de toekomst bestaan dus niet meer. geen garanties meer voor de toekomst tekst en beeld martin liebregts programma De sleutel is gelegen in flexibelere en kleinschaligere planning1 . Dit geldt ook voor de aanpassing van de bestaande gebouwenvoorraad. De eenduidige kwaliteitsaanpassing, concept en oplossing behoren tot de verleden tijd. In die zin zullen we ons bescheidener moeten opstel- len en meer ruimte laten en incalculeren voor toekomstige ontwikkelin- gen en gebeurtenissen. Dit geldt zowel voor allerlei maatschappelijke ontwikkelingen als voor de mogelijke technische vooruitgang, die hierop een passend antwoord moeten geven2 . De zekerheiD van het verleDen Een belangrijk gegeven voor de toekomst van de gebouwde omgeving en de gebouwen, is dat hetgeen er nu staat ook over dertig jaar of meer nog het belangrijkste bestandsdeel van onze fysieke werkelijkheid zal vormen. In 2040 zal de wereld voor circa 80 procent in grote lijnen uit de huidige bouwstenen bestaan, al dan niet aangepast aan de wensen van de tijd. Vanuit dat gegeven is het essentieel dat de kennis van de bestaande woningen en gebouwen volledig beschikbaar is. Plus dat renda special 2013/2programma 5 lijke gebieden zal dit het dominante huishoudenstype vormen. De toename van de kwaliteitseisen ten aanzien van comfort, binnenklimaat en duurzaamheid (onder andere energie). De uitbreiding van de zeggenschap van de bewoner, dat onder andere wordt ondersteund door de vergroting van het aandeel eige- naar-bewoners. Technologische ontwikkelingen: de aanwezigheid van ict, die de wereld binnen handbereik brengt, plus de ontwikkeling van de (energie)technologie5 . De genoemde ontwikkelingen samen zorgen ervoor dat de gewenste kwaliteit een ander gezicht krijgt. Minimaal zullen er op termijn voort- durend nieuwe vragen en oplossingen komen. OnzekerheiD Over tOekOMStige lOcatieS Iedereen roept altijd `locatie, locatie, locatie'. Maar ook dit aspect biedt niet zonder meer garantie voor de lange termijn. Natuurlijk blijft de binnenstad van Amsterdam de komende ruim honderd jaar uniek. Maar dit is niet te zeggen over andere locaties. Vele gebieden en steden in Nederland hebben een steeds veranderende positie ingeno- men, mede onder invloed van sociaaleconomische factoren6 . Voor de langere termijn bestaan er geen absolute garanties. Wel moet opge- merkt worden dat afstand tot stad, voorzieningen en werk in de afgelo- pen vijftig jaar steeds relatiever is geworden in Nederland. Niemand kan in een glazen bol kijken. Een sprekend voorbeeld is de stad Detroit in de Verenigde Staten, eens het centrum van de auto- industrie. De stad had in 1950 1,8 miljoen inwoners en nu, anno 2013, bedraagt dit aantal circa 0,7 miljoen (een afname van 60 procent). Tegelijkertijd zijn er nog nooit zo veel auto's op de aardbol geweest. De rekensom is dus niet zo eenvoudig te maken. Maar, terugkomend op de uitspraak `locatie, locatie, locatie', is het vooral zo dat bij de kwaliteitsaanpassing van vandaag en morgen de woonomgeving niet vergeten moet worden. Zij vormt de basis van de waardering van de woonkwaliteit. Verder rest bescheidenheid. ScenariO'S vOOr WOningcOrpOratieS Een belangrijk onderdeel van de toekomstige te leveren kwaliteit op de (sociale) huurwoningmarkt houdt nauw verband met de positie die corporaties gaan innemen. Nu deze hele sociale huurwoningmarkt enigszins onder druk is komen te staan door de verhuurdersheffing en de extra huurverhogingen in combinatie met de totale malaise op de woningmarkt, roept dit vragen op. Wat wordt de rol van corporaties, en wat gebeurt er met de zeggenschap van de huurder, mede in het licht van de toenemende markt van eigenaar-bewoners? Blijft alles zoals het was, krijgen we in de nabije toekomst te maken met de regiecorporatie, die de meeste uitvoerende taken uitbesteed? Of komt er een meer volkshuisvestelijke benadering, die de overhand krijgt en kan uitmonden in zelfbeheer? Bij het begrip scenario's gaat het om de veronderstelde loop van de gebeurtenissen. In dit geval vooral op de markt van de sociale huurwo- ningen, die medio jaren tachtig een dominante speler op de woningmarkt was. Geleidelijk is ze in positie overvleugeld door de eigenaar-bewoners en sinds de liberalisering na 1990, is de ontwikkeling in het beheer van de sociale huursector alle kanten opgegaan; een diversiteit in posities is ingenomen. De vraag is waar vanaf de bewonerszijde op termijn nou behoefte aan is. Want uiteindelijk is dit alles toch begonnen om de bewo- ners een goede en betaalbare woning ter beschikking te stellen, waarbij zij ook iets te zeggen hebben over het aanbod. Simpel gezegd is de verhuurder er voor de huurder, niet meer en niet minder. De wijze waarop de vraag naar kwaliteitsaanpassing van woningen in de toekomst zal worden ingevuld, is mede afhankelijk van de beschik- bare middelen (en de betaalbaarheid), de zeggenschap over de aanpassing, en het aanbod vanuit de markt om het tot stand te bren- gen. Het energiegebruik is slechts een van de vele variabelen. In geval van de woningmarkt gaat het minder over voorspellen en veel meer tOekOMStScenariO'S vOOr cOrpOratieS De huidige corporatie; De regiecorporatie. Taken worden uitbesteed, maar zeggenschap ligt bij de corporatie; De co?p. Bewoners vormen de sturing van de organisatie; De corporatie zonder volkshuisvestelijke taken. Uitvoe- ring van die taken gebeurt door welzijnsinstellingen of een eventueel fonds. Werkzaamheden van de corporatie beperken zich tot het beheren van vastgoed; en De corporatie zonder vastgoed. De corporatie heeft het verhuurprimaat, de infrastructuur ligt bij de overheid. renda special 2013/2 programma6 over het maken van keuzen. Dit heeft betrekking op zeggenschap, financiering en hypotheekvorm, aanbod van producten en diensten, et cetera. verSchillenDe regelS Kwaliteit is niet absoluut en is sterk afhankelijk van het tijdsperspec- tief. Een casco van een grondgebonden woning gaat zeker 120 jaar mee. Maar voor woninginstallaties gelden andere regels7 . Hierbij spelen zowel de technische als de economische levensduur een rol. De levensduur van woninginstallaties, evenals die van auto's, bedraagt tot nu toe circa 30 jaar. In de woningbouw pogen we de kwaliteit voortdurend te uniformeren, zeker in de sociale woningbouw. In alle andere sectoren van de maat- schappij is hier geen sprake van. Of het nu om kleding, levensmidde- len of de auto gaat. Niemand zou de autogebruiker willen verplichten alleen in een hybride nieuwe auto te laten rijden. Als je maar weinig rijdt, kan een tweedehandse Amerikaanse Buick aantrekkelijker zijn dan een zuinige nieuwe Fiat 500. Tijdsperspectief, levensduur en betaalbaarheid zijn dus geen simpele rechttoe rechtaan beschouwingen. Het verhaal over kwaliteit is geen simpel technisch betoog, maar gaat over de complexiteit van de maat- schappij en de (financi?le) mogelijkheden die de mensen hebben om aan hun kwaliteit inhoud te geven. Iedereen kan zijn geld maar ??n keer uitgeven. prOgraMMa van De eenvOuD Begin ver weg van de techneuten en zoek de gebruiker of bewoner op. Dat moet het startpunt zijn van de vraag naar kwaliteit van wonin- gen. En dat betekent niet dat de huidige bewoner het antwoord zal geven, want dan had hij wel een dominantere functie in de keten inge- nomen. De toekomst is niet een kwestie van `u vraagt, wij draaien'. Het gaat er veel meer om dat het (toekomstig) gebruik en het wonen de leidraad moeten vormen bij alles wat we bedenken. En niet de tech- niek op zich. Enqu?tes en vragenlijsten geven hier niet het antwoord op. De ontwikkelaars en ontwerpers zullen een empathisch gevoel voor het gebruik moeten ontwikkelen. Zo eenvoudig is het programma voor de toekomst. Voorspellen begint dus bij het verleden en het heden, om vervolgens te pogen met beide voeten op de grond te blij- ven staan en rekenschap te geven aan de `grote' maatschappelijke ontwikkelingen. 1 "...Ook de demografie kent zijn modes volgens Dorien Manting, hoogleraar bevolkingsdynamiek en ruimtelijke ontwikkelingen aan de UvA: "In Eindhoven willen afgestudeerde techneuten wonen in het groen, in Amsterdam zoeken hoogopgeleiden een huis in de ring van de stad"". Uit `Nederland is niet meer te voorspellen', Bas Blokker, NRC Handelsblad, 23 september 2013 2 "De verwachting is dat zich in specifieke, kansrijke sectoren ? zoals 3D-printing, energie, gentechnologie en cloudtechnologie ? de komende periode verregaande technologische ontwikkelingen zullen voordoen." Uit `Industrie wordt onder de voet gelopen', Jan Bouwens, NRC Handelsblad, 21 september 2013 3 RIVM, september 2013 4 "In de nabije toekomst woont de helft van de mensen in ontwik- kelde landen alleen. Toch moet de single nog steeds zijn plaats bevechten." Uit `Leven zonder gedoe, alleenstaand maar niet eenzaam', Margreet Fogteloo en Casper Thomas, De Groene Amsterdammer, 19 september 2013 5 "Circa 2 procentpunten hoger dan gangbaar, ofwel een verbetering van 5 procent." Uit `Zonnecel Imec haalt 20,1% met proced? Solaytect', Eindhovens Dagblad, 18 september 2013. Een ander bericht over zonne-installaties en rendement is het bericht `IBM presenteert prototype zonne-installatie met 80 procent rende- ment'. Verder is de technische levensduur van zonnepanelen circa 30 jaar (tot 45 jaar). 6 `Voorschot op de krimp', Martin Liebregts, Kennisbank Bestaande Woningbouw, 23 maart 2010 en `Krimp biedt ruimte', Martin Liebregts, Kennisbank Bestaande Woningbouw, 3 juni 2010. En "Ondanks alle voorspellingen blijven de dorpen in stand. In het verleden zorgde de mobiliteit van de auto hiervoor, nu speelt internet met een grote mate voor zelfredzaamheid een rol." Uit `Krimp is niet zo erg voor het dorp', Onno Havermans, naar aanlei- ding van het proefschrift van Korrie Melis `Naar een leefbare regio', NRC Handelsblad, 28 september 2013 7 Op dit moment (1/1/2013) zijn er in Nederland 7,9 miljoen perso- nenauto's. Jaarlijks komen er circa 0,5 miljoen auto's bij. De gemiddelde levensduur van een auto bedraagt circa 25 ? 30 jaar. Per jaar worden er zo'n 250.000 gesloopt en 100.000 ? 150.000 ge?xporteerd. Het bouwjaar geeft een belangrijke indicatie over de kwaliteit. Tegelijkertijd onderscheidt men in de autobranche voor personenauto's circa 13 klassen. De belangrijkste klassen voor de kwaliteit en prijs zijn: 1. Miniklasse 2. Compacte klasse 3. Compacte middenklasse 4. Middenklasse 5. Hogere middenklasse 6. Topklasse 7. Sportieve modellen (sportwagens)