1 Energielabel A binnen bereik voor portiekflatwoningen 07-03-2013 Hoe ziet de toekomst voor de honderdduizenden naoorlogse portieketagewoningen in Nederland eruit? Dat is de vraag die centraal stond bij de ontwikkeling van het renovatieconcept Endis Portiekflat Renovatie. Met het concept laat een multidisciplinair team zien wat de potentie is voor de toekomst van dit veelvoorkomende woningtype. Tekst Sean Vos, SlimRenoveren De portieketageflats zijn in de jaren vijftig en zestig seriematig gebouwd om de woningnood te bestrijden. Dit biedt een mooi startpunt om voor de renovatie ervan ook volgens een seriematige aanpak te werken. Dat de portiekflatrenovatie-aanpak wordt gewaardeerd, blijkt onder andere uit de onderscheiding bij conceptenprijsvraag De Voorsprong, waar het concept eind 2012 als winnaar in de categorie Renovatie uit de bus kwam. Samenwerking Ketensamenwerking, conceptueel bouwen, consortiavorming; als er ??n ding de laatste tijd duidelijk is geworden, is het dat individuele bedrijven de complexe renovatieopgave niet alleen aan kunnen. De sleutel ligt in samenwerking. Maar wacht je daarmee tot er een 2 concreet project lonkt, of geloof je in de kracht van samenwerking en ga je projectonafhankelijk met elkaar aan de slag? Het Endis-team koos voor de laatste optie en startte in het najaar van 2011 met onderzoek en het ontwerpen voor een energieneutrale renovatie van portieketageflats. Resultaat: een team van 16 bedrijven uit verschillende disciplines van de bouwkolom ontwikkelde in zes maanden tijd, in zes plenaire sessies Endis Portiekflat Renovatie. BIM Aan de hand van een casestudy, een vooraf opgesteld ontwikkelplan met ijkpunten voor de plenaire ontwerpsessies en onder leiding van een onafhankelijke voorzitter, is het concept in zes maanden tijd technisch, architectonisch, financieel en klantgericht uitgewerkt. Tussendoor hebben bedrijven in kleinere teams deelonderwerpen uitgewerkt en via een BIM- model met elkaar uitgewisseld. Door intensieve samenwerking tussen de ontwerpleden als ??n keten, konden bij toepassing van het concept op de juiste wijze afspraken worden gemaakt over garanties op het gebied van energiebesparing, woonlastenontwikkeling, wooncomfort en bouwkwaliteit. Faalkosten konden worden geminimaliseerd. Alle elementen van de portiekflatrenovatie zijn in een BIM-model digitaal getekend en getest met een clash controle. Het bouwproces en het eindresultaat zijn gesimuleerd en gevisualiseerd. Alle elementen zijn zo ontworpen dat ze zo veel mogelijk industrieel vervaardigd kunnen worden en onderling uitwisselbaar zijn. 3 Ambitieschuifregelaar Endis staat voor EnergieNeutraal en Duurzaam in Staal. Daarmee was bij aanvang van het project al duidelijk dat de lat wat betreft energieprestatie en duurzaamheid hoog zou komen te liggen. Maar een ambitie bestaat niet alleen uit een energiebesparingsdoelstelling of het toepassen van duurzame materialen. Ook keuzes als de te huisvesten doelgroep, de levensduurverlenging van het complex en de gewenste ruimtelijke en functionele kwaliteit, horen bij een scherp gestelde ambitie. Om in een vroeg stadium van iedere onderhouds- of renovatieopgave inzicht te krijgen in de gewenste ambities en de gevolgen wat betreft de te volgen aanpak, investeringen en opbrengsten, heeft het team een ambitieschuifregelaar ontwikkeld. Door verschillende schuiven in deze regelaar te bewegen, kan inzicht worden verkregen in welke maatregelen nodig zijn om de ambitie te behalen, wat ze kosten en ? niet onbelangrijk ? wat de maatregelen opleveren. Op die manier is het idee dat het portiekflatrenovatie-concept helpt om vroeg in het renovatieproces duidelijkheid te scheppen over wat er mogelijk is. Optoppen Niet voor ieder portieketagecomplex is eenzelfde aanpak weggelegd. Daarom zijn binnen het concept verschillende scenario's ontwikkeld. De basis wordt gevormd door het isoleren van de buitenschil en het toepassen van een gezond ventilatiesysteem. Daarmee wordt een energielabel A behaald en wordt het gasverbruik ongeveer gehalveerd. Daar waar een stap meer mogelijk is, worden de appartementen voorzien van een lagetemperatuur vloerverwarming. De ingreep wordt daarmee ingewikkelder, maar deze manier van verwarmen zorgt wel voor minder last van burengeluid en biedt bovendien optimale keuzevrijheid voor de toe te passen energiebron voor verwarming. Hoewel het renovatieconcept nog niet in de praktijk is toegepast, is het concept wel getoetst aan een bestaand portieketagecomplex. Voor de ontwikkeling van het concept heeft het complex Klaverweide van WonenBreburg als referentie gediend. Het complex staat in de wijk Doornbos en bevat 16 portieketagewoningen, verdeeld over vier verdiepingen. Het complex is gebouwd in het Pronto bouwsysteem uit de jaren vijftig en zestig en is daarmee wat betreft maatvoering en bouwwijze een representatief voorbeeld voor de circa 379.000 portieketagewoningen in Nederland. 4 Tevens is het mogelijk om een nieuwe leidingschacht te plaatsen aan de buitenzijde van het complex. Deze is modulair van opbouw en kan vrijwel geheel worden geprefabriceerd. De leidingschacht biedt ruimte voor verticaal transport van water, lucht, elektriciteit en warmte, maar kan ook plaats bieden aan individuele cv-ketels of warmtepompen. Door de flexibele opbouw van de verticale leidingschacht kunnen de gerenoveerde woningen gedurende hun restlevensduur op verschillende energiebronnen worden aangesloten. Hierdoor kan gedurende de exploitatie steeds voor de meest optimale duurzame energiebron worden gekozen. De leidingschacht heeft een tweede belangrijke functie bij de keuze voor optopping, want ook het toevoegen van een extra verdieping is mogelijk binnen het concept. In dat geval wordt het complex voorzien van liften, zodat alle woningen gemakkelijker te ontsluiten zijn en daardoor levensloopbestendig worden. De leidingschacht verschaft in dat geval de extra stabiliteit die het complex nodig heeft wanneer een extra verdieping wordt toegevoegd. Dit is ??n van de resultaten die geboekt zijn door als integraal ontwerpteam samen te werken. Volgens de uitgangspunten van Endis kunnen de toe te voegen woningen geheel energieneutraal worden uitgevoerd, waarbij PV-panelen op het dak voorzien in het totale elektriciteitsverbruik van de optopwoningen. De afbeelding geeft het leidingverloop via de innovatieve leidingschacht weer. Deze industrieel vervaardigde leidingschacht biedt tevens extra stabiliteit aan de portiekflat bij optoppen.