Een toilet voor iedere Romein 44 ClassIQ ClassIQ Een toilet voor iedere Romein Onderzoek naar Romeinse toiletten heeft de laatste 20 jaar een vlucht ge- nomen en heeft aangetoond dat een toilet voor een Romein nooit ver weg was. In de Romeinse provinciestad Pompeji (bij Napels) bijvoorbeeld, was in elke woning een toilet aanwezig, of die woning nu groot of klein was en of die nu op de begane grond lag of op een bovenverdieping. In Ostia (de havenstad van Rome), waar men vooral in appartementen in flatgebouwen woonde, lagen gemeenschappelijk te gebruiken toiletten voor alle bewo- ners van de flat op de begane grond. Ook in het centrum van de stad, bij het forum (de markt) en in de badgebouwen, was altijd een toilet te vin- den. Standaardelementen Toiletten komen overal in het Romeinse Rijk voor. Ze waren niet gestan- daardiseerd, maar steeds aangepast aan de woning of het gebouw waarin ze geplaatst waren. Er zijn echter wel een aantal standaardelementen terug te vinden. Zo wilde een Romein graag zitten en daarom heeft het toilet een (houten) zitting; hurktoiletten kende de Romeinen niet. Toiletpapier was een onbekend fenomeen en men reinigde zichzelf met een spons: hiertoe was de voorzijde van het toilet open of had het een speciale opening. Spoelwa- ter voor deze spons zat in emmer of in een speciaal hiervoor gemetselde bak. Men spoelde het toilet handmatig met een emmer. In woningen waar niet veel water voorhanden was, bijvoorbeeld appartementen op een bo- venverdieping, zat de toiletzitting recht boven de afvoer om de benodigde hoeveelheid spoelwater te minimaliseren. De afvoeren waren aangesloten op een beerput of op een riolering als deze aanwezig was. Een stankslot (zwanenhals) kende men niet in die tijd. Toiletten lagen nooit in het centrum van het huis, maar in de periferie, aan de straatzijde of aan de tuinzijde. De huistoiletten waren over het algemeen klein. Hier konden maximaal vier personen plaatsnemen. Een raam zat zo hoog in de muur dat een voorbijganger er niet door naar binnen kon kijken. Aangezien dit raam bovendien klein was, was het er redelijk donker. Voor nachtelijk toiletbezoek was daarom een nisje voor een olielamp aanwezig. Aan ventilatie deed men niet en zonder zwanenhals moet het behoorlijk gestonken hebben. 80 personen Openbare toiletten waren doorgaans door veel meer personen te gebrui- ken (tot 80). De voorzieningen waren hier geavanceerder. Om de spons te wassen was er v??r de zittingen een goot aangelegd waarin vers leiding- water stroomde. Het overloopwater van deze sponsgoot moest ook de goot onder de zittingen spoelen. Hier hoefde men dus niet in de weer met emmers. Soms ging men effici?nter met de watervoorraden om en was het toilet aan de achterzijde van een stadsfontein gebouwd zodat het over- Afgelopen juni kwamen in Rome maar liefst 32 experts bijeen om te spreken over Romeinse toiletten. De experts waren afkomstig uit negen verschillende landen en behalve archeologen waren ook architecten, historici, biologen, hygi?nespecialisten en medici present. Het was de eerste keer dat het Romeinse toilet onderwerp van een internationale wetenschap pelijke bijeenkomst was. GEMMAJANSENGEMMAJANSEN 1 3 Een toilet voor iedere Romein 45 ClassIQ Dr. Gemma Jansen allerlei insecten en kleine dieren het huizen binnenkwamen, spreekt even- eens niet voor een werkelijk hygi?nische situatie. Ook de gedachte dat het wel gezellig zou zijn op een Romeins groepstoilet hebben de experts moeten laten varen. Romeinen waren bang op het toi- let. Volgens hen kwamen er demonen uit de beerput of riolering, die bezit van hen konden nemen en hen ziek konden maken (of nog erger: konden laten sterven). Daarom moesten afbeeldingen van de godin Fortuna, magi- sche formules in de vorm van alfabetten en andere tekens, hen op het toilet beschermen. Over het Romeinse toilet is het laatste woord nog niet gezegd. Maar er is intussen genoeg bekend om te zien dat de studie van deze ruimten een interessante blik biedt op de Romeinse gebruiken en de hiervoor aange- wende techniek. loopwater van de fontein het toilet kon spoelen. In badgebouwen liet men `s avonds het vuile badwater via het toilet naar de riolering weglopen, wat een extra en grondige spoeling opleverde. Vanaf de tweede eeuw werd het mode om deze openbare toiletten als een soort paleis te bouwen. De zit- tingen werden rond een open binnenplaats gegroepeerd waardoor het ver- trek ruimer en aanmerkelijk lichter werd. Om ze er luxueus uit te laten zien werden wanden bekleed met wit marmer en de vloeren met bonte moza- ieken. Verder werden kabbelende fonteinen toegevoegd. Nieuwe vragen Dit is in het kort de kennis die is opgedaan de laatste jaren. Tijdens het eerder genoemde congres bleek dat het tijd was om andere vragen te stel- len en de bekende feiten te nuanceren. Een van de vragen was of de toilet- ten eigenlijk wel functioneerden. Was bijvoorbeeld de spoeling wel altijd optimaal? Diverse opgegraven toiletten laten zien dat men continu pro- beerde de afvoer te verbeteren. Andere toiletten zijn na veelvuldige ver- stopping gewoon bovenop een geblokkeerd toilet herbouwd. En wat te denken van de hygi?ne? De ruimten zijn zo aangelegd dat ze gemakkelijk te poetsen waren; de hoeken zijn afgerond en vloeren en wan- den bestonden uit afwasbare materialen. De Romeinen verwijderden alleen het zichtbare vuil: ze hadden geen idee van besmettelijke ziekten en wisten niet dat deze via fecali?n overdraagbaar waren. Dat niet iedereen een eigen sponsje had, vergrootte de kans op besmetting. Het feit dat toiletten vaak in keukens lagen en een open verbinding naar het riool hadden, waardoor Tips De lezingen en discussies tijdens het in Rome gehouden congres zullen medio 2008 verschijnen bij Uitgeverij Peeters in Leuven onder de titel `Roman toilets, The Archaeology and cultural history'. Het enige boek in de Nederlandse taal specifiek over Romeinse toiletten is `Latri- nes, Antieke toiletten - Modern Onderzoek' red. C. Waslander en S. Piras, uitgeve- rij Edu'Actief Meppel, ISBN 90-5117-175-7. In Xanten (Duitsland) en in het Bijbels Openluchtmuseum bij Nijmegen zijn Romein- se groepstoiletten nagebouwd. Hier kan men aan den lijve ervaren hoe het is om op een Romeins toilet te zitten. 1 Ostia (Itali?), experts op werkbezoek op Romeins toilet afgelopen zomer 2 Pompeji (Itali?), een persoonstoilet op bovenverdieping 3 Vaison-La-Romaine (Frankrijk): openbaar toilet 4 Pompeji (Itali?), geschilderde godin Fortuna op toiletwand GEMMAJANSEN GEMMAJANSEN 2 4