nr 4 2012 project20 Wat te doen met de voorraad uit de jaren zestig? Voor die opgave staat Sit? Woondien- sten uit Doetinchem. Samen met Bouwbedrijf EBU startte de corporatie een pilot waarin vier woningen werden gerenoveerd volgens de principes van Passief- Bouwen. Het ging beide partijen vooral om het opdoen van ervaring en uit een gesprek met de betrok- kenen blijkt dat het naar meer smaakt. doetinchem multatulistraat project tekst wilbert leistra foto's carla debets en bouwbedrijf ebu project 21nr 4 2012 Een geweldige manier om met innovatie bezig te zijn, noemt Wilbert Ebbers de samenwerking tussen het Consortium E+ en Sit? Woondien- sten. De directeur van Bouwbedrijf EBU in Doetinchem heeft het over de PassiefHuis-renovatie van vier woningen aan de Multatulistraat in de Achterhoekse gemeente. Voor alle betrokken partijen betrof het een leertraject, van de vraag tot en met de uitvoering. "Wij hadden met het Consortium E+ het E+-woningconcept voor nieuwbouw ontwikkeld, toen Sit? Woondiensten met de vraag kwam: een mooi concept, maar hebben jullie dat ook voor renovatie? Het was voor ons de eerste keer dat we zo'n gerichte vraag kregen van een opdrachtgever. Samen hebben we vervolgens anderhalf jaar verschillende scenario's bekeken en er uiteindelijk vijf doorgerekend", vertelt Ebbers. "In feite zijn we vrijblijvend van start gegaan", vult Willeke Marneth aan. "We waren eigenlijk al best lang bezig voordat we de afspraken geformaliseerd hebben en alle afspraken hebben vastgelegd. Zo waren wij ook nog niet gewend om samen te werken. Maar ik moet zeggen dat het erg verhel- derend werkt", aldus de projectleider van Sit? Woondiensten. Doorzon Een groot deel van de voorraad uit de jaren zestig van Sit? Woondien- sten bestaat uit doorzonwoningen met een plat dak. De Doetinchemse woningcorporatie was op zoek naar een manier om met name dit deel van het woningbestand te kunnen verduurzamen. "De scenario's die we ConSortiUm E+ Consortium E+ is een projectoverstijgend samen- werkingsverband waarbij kennisdeling centraal staat. De individuele bijdrage van de ketenpartners wordt door alle partijen kritisch beoordeeld en in gezamenlijke verantwoording verbeterd. Hierdoor kunnen op basis van flexibele, gestandaardiseerde concepten maatwerkoplossingen worden geboden. In de samenwerking, en met name op het gebied van informatie-uitwisseling, speelt BIM een belang- rijke rol. Het consortium gebruikt de Lean-gedachte om slimme en snelle maatwerkproducten te kunnen leveren. De deelnemers aan Consortium E+ zijn: Architektengroep Gelderland Bouwbedrijf EBU Bouwvisie Hogeschool Arnhem-Nijmegen HtW Installatietechniek Syntens Wassink Installatie nr 4 2012 project22 samen met EBU hebben bekeken, betroffen onder andere de uitstra- ling, de levensduurverlenging, het energieverbruik en de consequenties voor de huur", somt Marneth op. Dit heeft volgens Ebbers geleid tot vijf verschillende concepten, vari?rend van conserveren tot energieposi- tief wonen. "We hebben het concept E+ Revital genoemd en daar vijf varianten van ontwikkeld. Het eerste concept betreft alleen conserve- ren, schilrenovatie naar label A is concept 2, PassiefHuis-renovatie concept 3, sloop en nieuwbouw met een EPC van 0,6 is concept 4 en concept 5 is ook sloop en nieuwbouw, maar dan energieleverend en met een EPC van minder dan 0,15", legt hij uit. "Sloop en nieuwbouw was voor ons geen optie, omdat de woningen zeker qua plattegrond voldoende kwaliteit bezitten", reageert Marneth. "De PassiefHuis-reno- vatie was voor ons het concept met de hoogste ambitie op het gebied van duurzaamheid. En dit concept heeft ook veel aandacht voor het wooncomfort, terwijl concepten die uitgaan van een flinke installatie vaak alleen worden toegepast om een gewenste energielabelsprong te maken." Pilot Zowel Bouwbedrijf EBU als de woningcorporatie hadden geen ervaring met PassiefHuis-renovatie. Een goede reden om eerst een pilotproject te starten en dat vooral ook als een leertraject te beschouwen, dachten de betrokkenen. "Het is weliswaar een pilot, maar de bewoners zijn absoluut geen proefkonijnen", haast Marneth zich te zeggen. De vier woningen aan de Multatulistraat in Doetinchem vormen gezamenlijk ??n blok en hebben bewoners met verschillende achtergronden. "Omdat de woningen nog twee jaar worden gemonitord, is het handig dat we te maken hebben met verschillende huishoudsamenstellingen. Zo woont op de ene hoek een oudere vrouw alleen die vrijwel altijd thuis is, in een van de tussenwoningen woont een jongeman die zelden thuis is, daar- naast een gezin met kinderen en op de andere hoek ook een gezin met kinderen. Het monitoren gebeurt op basis van gebruikerservaringen en daarnaast meten we of de verwachte energieprestaties uitkomen. We beseffen terdege dat de monitorresultaten niet garant staan voor onze complete doelgroep, maar het is zeker handig als we verschillende resultaten van verschillende huishoudsamenstellingen met bijbehorende leefpatronen hebben", aldus de projectleider. Ze benadrukt dat de woningcorporatie ondanks de tot nu toe goed verlopen pilot nog steeds nadenkt over de aanpak van haar voorraad. "Voorlopig is dit de enige pilot, maar ook de resultaten van de monitoring zijn bepalend voor onze uiteindelijke keuze." BEWoonDE Staat De pilot bestond uit een renovatie naar PassiefHuis-niveau in bewoonde staat. De duur van de werkzaamheden zou drie weken bedragen. "Vooraf hadden we ingeschat dat de bewoners weliswaar overlast zouden ervaren, maar dat we die door de logistiek en routing tot een minimum konden beperken. Op het moment dat 's ochtends de achter- gevel zou worden verwijderd en 's middags het nieuwe hsb-gevelele- ment zou worden geplaatst, kon de bewoner nog in de voorzijde van de woning wonen, hadden we ingeschat. Maar vooral de combinatie met het aanbrengen van de installatietechniek bleek te veel te vergen van de bewoners", legt Ebbers uit. "Daar hebben we als corporatie direct op geanticipeerd en de bewoners in een bungalowpark ondergebracht. We wilden de proef uitvoeren in bewoonde staat, omdat we voor een grote opgave staan. Als we die woningen allemaal gaan aanpakken, hebben we te weinig wisselwoningen. En om nou maar alle bewoners direct in een bungalowpark te plaatsen, is ook een kostbare oplossing. Tijdens de evaluatie van de pilot moet blijken hoe we dit probleem het beste kunnen tackelen, misschien wel door de planning wat minder krap te kiezen", vertelt Marneth. laBEl E De woningen aan de Multatulistraat in Doetinchem zijn in het begin van de jaren negentig door na-isolatie van de spouwmuur en door het aanbrengen van een beperkte dakisolatie op energielabel E gekomen. Bij de aanpak van de woningen is volgens Ebbers label A het minimale uitgangspunt geweest. Hiervoor heeft de Trias Energetica centraal gestaan. "Uitgangspunt was om het energieverbruik zo veel mogelijk omlaag te brengen door allereerst de schil goed te isoleren. Op het bestaande dak is 130 mm isolatie aangebracht met daarop een nieuw dak. Dit heeft geresulteerd in een Rc -waarde van 7,5. Ook de begane- grondvloer is ge?soleerd. Hiervoor hebben we isolatieparels in de kruip- ruimtes geblazen. Om de gevel goed te isoleren, hebben we besloten om de bestaande kozijnen en gevelelementen te vervangen door hsb- gevelelementen waarin cellulose-isolatie is aangebracht. Het eindresul- taat is een Rc -waarde van circa 8,4. Maar belangrijker nog, was dat de toegepaste gevelelementen ? inclusief glas, deuren en doorvoeren voor de installaties ? helemaal prefab waren en in zijn totaliteit dus in het Links: De gerenoveerde woningen tot PassiefHuis- niveau. De duur van de werk- zaamheden was drie weken. Onder: De toegepaste gevelelementen ? inclu- sief glas, deuren en doorvoeren voor de instal- laties ? waren helemaal prefab. Ze zijn in hun totaliteit in het werk geplaatst. nr 4 2012project 23 werk konden worden geplaatst. Dit leverde een beperkte overlast voor de bewoners op, niet in het minst omdat op deze manier heel snel kon worden gewerkt. De complete renovatie heeft drie weken geduurd", vertelt Ebbers trots. Zelf duurzame energie opwekken hoort ook bij de principes van de Trias Energetica. Toch is dit binnen de pilot niet toegepast. "De zonnecollec- toren die we aanvankelijk wilden plaatsen, bleken te zwaar te zijn voor het platte dak dat uit een Nehobo baksteenvloer bestaat. Daarnaast was de ruimte in de werkkast te beperkt om een zonneboiler te plaat- sen", legt de directeur van het bouwbedrijf uit. "We hebben nog even overwogen om de plattegrond te vergroten, onder andere om de beno- digde installatie voor het opwekken van zonne-energie te kunnen facili- teren, maar om verschillende redenen hebben we daarvan afgezien", verklaart Marneth. Als redenen voert de projectleider aan dat een plat- tegrondvergroting te veel consequenties zou hebben voor de huur van de bewoners. Bovendien heeft Sit? Woondiensten op dit moment geen ambities om een energie bv te worden, geeft ze aan. De oplossing werd gevonden in een lucht-water-warmtepomp. "Dit hybride toestel is op het dak geplaatst, maar vanwege de geringe draagkracht van het dak hebben we de pomp ter hoogte van de woning- scheidende wand aangebracht. Bijkomend voordeel van deze oplossing is dat de bewoner meer ruimte heeft in de werkkast naast de warmtete- rugwininstallatie", legt Ebbers uit. inVloED De bewoners van de vier woningen hebben invloed gehad op de uitge- voerde maatregelen. Ze zijn volgens de projectleider al vroeg van de plannen op de hoogte gebracht en gehouden. "Via een klantenpanel hadden we een jaar of twee geleden gepolst wat de mening van onze bewoners was over duurzaamheid. Die resultaten hebben we meegeno- men in onze plannen. Vervolgens hebben we veel gesprekken met de bewoners gevoerd en dat doen we nog steeds. Uiteraard hebben we de bewoners wel wat keuzemogelijkheden gegeven om de betrokken- heid te vergroten. Dan moet je denken aan de keuze tussen een aantal verschillende gevelindelingen, de beglazing van de voordeur en de kleur van het gevelmetselwerk. Daarbij is het grappig om te zien dat de bewoners toch veel dezelfde keuzes hebben gemaakt", aldus Marneth. De bewoners zijn erg tevreden over de renovatie, vertelt de projectlei- der. "Ze hebben een huis gekregen met ongelooflijk meer comfort dan voorheen. Bovendien hoeven ze er niet meer huur voor te betalen, want het betreft een pilot. Wel moeten ze bereid zijn om hun woning te laten monitoren; zij zijn voor ons de ambassadeurs van het project. Stel dat we na de twee jaar monitoren beslissen dat we de PassiefHuis-renova- tie bij meer woningen gaan toepassen, dan kunnen zij aan de andere bewoners uitleggen wat de voordelen zijn. En eigenlijk doen ze dat nu al, want buurtbewoners staan in de rij. Ze komen allemaal met de vraag wanneer zij aan de beurt zijn", lacht Marneth. KEUrmErK Een PassiefHuis-renovatie kan uiteraard pas die benaming krijgen als het keurmerk Passiefbouw voor het project wordt verkregen. Metingen moeten aantonen of de vereiste prestaties van Stichting Passiefhuis Nederland worden behaald. Ebbers: "Deze metingen hebben vooral betrekking op de luchtdichtheid van de woningen. Voor wat betreft de nieuwe delen die we aan de woningen hebben toegevoegd, zat dat wel goed. Je moet echter werken vanuit een bestaand casco dat her en der lekt. Het is vrij ingewikkeld om te herleiden waar die lekpunten zitten. Voor drie huizen is ons dat gelukt, daar voldoen we aan de eisen. Een van de tussenwoningen moet nog voldoen aan het keurmerk." "Voor ons is het keurmerk een bevestiging en een garantie dat de vooraf besproken prestaties ook worden gehaald. Ik hoop dat het voor de vierde woning ook wordt behaald", besluit Marneth vol vertrouwen. De lucht-water-warmtepomp voor elk van de woningen is op het dak geplaatst. Vanwege de geringe draagkracht van het dak, is de pomp ter hoogte van de woningscheidende wand aangebracht.