renda special 2011/2digitale bewonersparticipatie 39 digitale bewonersparticipatie "Hoe kun je op een intelligente manier bewoners betrekken bij een bouwproject? Die vraag stond centraal bij de ontwikkeling van de ontwerptool", legt Frank Willems uit, architect bij en directeur van architectenbureau WillemsenU. "Daarnaast speelt uiteraard ook mee dat via een digitaal model de stukslijsten voor de aannemer gemaakt kunnen worden, waardoor het totale proces betaalbaar kan worden gehouden." OntwerptOOl Architect Willems stond voor ogen dat bewoners zo veel mogelijk betrokken moeten worden bij het ontwerp- en bouwproces van hun eigen woning. Samen met European Design Centre (EDC) in `s-Herto- genbosch en TNO-Bouw uit Delft werd iBUILD ontwikkeld. "IBUILD is een ontwerptool, gebaseerd op een collectie referentiewoningontwer- pen die gemaakt zijn volgens de specifieke eisen van de Nederlandse woonconsument. Deze woningen zijn ontworpen op basis van het prin- cipe Design and Build en de tool maakt gebruik van vergaande proces- thuis vanachter de pc of laptop de gevel van je huur- huis zelf samenstellen. Die kans kregen de bewoners van de eindhovense wijk woenselse Heide. Bij de renovatie van 142 woningen konden de huurders van woningcorporatie woonbe- drijf met de ontwerptool iBUIlD hun eigen gevel vormgeven. Volgens mede- initiatiefnemer Frank willems een goed voorbeeld van bewonersparticipatie nieuwe stijl. tekst wilbert leistra foto's willemsenu renda special 2011/2 digitale bewonersparticipatie40 industrialisatie. Door toepassing van deze uitgangspunten wordt een uitermate effici?nte uitvoering van de bouw bereikt, en worden faal- kosten dus voorkomen. VOOrBeelDprOject Het architectenbureau van Willems heeft inmiddels ervaring opgedaan met iBUILD. In Zaltbommel hadden bewoners erg veel inbreng, aldus Willems. "Het betrof een voorbeeldproject van IBC, later Heijmans, waarbij Industrieel Flexibel Bouwen (IFD) is toegepast. Het concept ? dat nu Wenswonen heet ? bestond uit woningen die modulair van opbouw zijn. De bewoners konden zelf de plattegrond samenstellen. Doordat de woning uit koppelbare modules bestond, was het eenvoudig mogelijk om de plattegrond met bijvoorbeeld een uitbouw te vergroten. Ook het uiterlijk van de gevel kon de koper zelf ontwerpen. De individu- ele keuzes hebben we gepresenteerd aan alle kopers. Het gevolg was dat met name het ontwerp van de gevels door de meesten ietwat werd afgevlakt. Blijkbaar wilde men toch niet te veel afwijken van de rest." wOenselse HeIDe Het project Woenselse Heide is het eerste renovatieproject waar iBUILD als ontwerptool is ingezet. Volgens Willems werd zijn bureau WillemsenU na een architectenselectie door Woonbedrijf uitgenodigd. "Het betrof een eenvoudige opgave", legt hij uit. "`Breng variatie aan bij 142 min of meer dezelfde woningen.' Bij de opdracht werd expliciet gevraagd of we de bewoners bij het project konden betrekken, zowel in het ontwerpproces als in de aansturing van het proces. Daarom leek iBUILD ons een geschikt instrument; mensen kunnen thuis zelf hun keuzes maken. In principe kan alles in ??n avond worden geregeld. De bedoeling van het programma is dat de bewoner direct kan zien welke financi?le consequentie zijn keuze heeft. Bijvoorbeeld bij grote veranderingen laat het programma de bewoner van tevoren te zien wat deze keuze aan huurverhoging voor hem betekent." 2D Met een 3D-model is het duidelijkst een beeld te geven van de veran- deringen die de bewoner kiest, stelt de architect. "Je kunt dan als het ware virtueel door je eigen woning wandelen. Bij de opdracht van Woonbedrijf was dat niet nodig, want de aanpassingen werden uitslui- tend aan de gevel aangebracht. De bewoners konden geen keuze maken voor een andere plattegrond, die bleef ongewijzigd. Dan is een 3D-model een dure tool, je kunt de keuzes net zo goed met een goed- koper 2D-model maken." Willems deed samen met zijn partners van TNO en EDC een aantal ontwerpvoorstellen, die in twee sessies met een bewonersvertegen- woordiging en mensen van Woonbedrijf werden besproken. "De suggesties die hieruit naar voren kwamen, zijn in het definitieve voor- stel verwerkt. Vervolgens hebben we een demoversie gepresenteerd waarbij de bewoners via internet konden inloggen en het keuzepro- gramma konden gebruiken." erker De bewoners hadden geen keuze in een plattegrondwijziging, maar verder viel vrijwel alles aan de gevel te kiezen, aldus Willems. "Natuur- lijk kon men kiezen uit een aantal kleuren, zoals wijnrood, bruinrood en zwartrood. Maar ook de uitvoering van de voordeur en de ramen, wel of geen openslaande tuindeuren en zelfs een erker. En bewoners kunnen direct zien welke consequentie hun keuze op de huur heeft. Veel opties zijn zonder huurverhoging, maar een erker aan de voorkant kost bijvoorbeeld ruim 37 euro extra huur per maand en een schuifpui Situatie voor en na renovatie. De bewoners kunnen direct zien welke huurverhoging hun keuze tot gevolg heeft. renda special 2011/2digitale bewonersparticipatie 41 aan de achterkant ruim 47 euro meer huur. Als alle stappen van het programma zijn doorlopen, kan de bewoner zien hoeveel de huurverho- ging voor hem in totaal bedraagt", legt de architect de werkwijze uit. nIeUwe stIjl Het ontwerpen met behulp van iBUILD noemt Willems een voorbeeld van bewonersparticipatie nieuwe stijl. Dit wordt volgens hem geken- merkt door maximale invloed voor de bewoner. "De bewoner moet naar mijn idee zo veel mogelijk zelf aan de slag. Toch gaat er voor de opdrachtgever ? in dit geval de woningcorporatie ? een stap aan vooraf. Je zult moeten bepalen wat je de bewoner wilt laten kiezen. Een eindeloze lijst opties werkt averechts, want dan ziet een bewoner door de bomen het bos niet meer. Het uitgangspunt is het ontwerp en binnen dat ontwerp moet je modulaire keuzes bieden. Daarbij moet je voor zowel de opties als het digitale model waarin ze verwerkt moeten worden, het kostenplaatje voor ogen houden", legt hij uit. Ook van de ontwerper wordt een andere rol verwacht, waarschuwt de architect. "Je moet als ontwerper het stokje aan de bewoner overdra- gen. Er ontstaat zo een minder gecontroleerd beeld in een straat. Voor- waarde is wel dat de welstandscommissie akkoord gaat. Daarom is het van belang in een vroeg stadium een concept van de tool en de keuze- mogelijkheden te laten zien, waar de commissie akkoord op moet geven." MUtatIe Willems gaat nog een stapje verder in zijn redenatie. "In principe zou het mogelijk moeten zijn dat bij mutatie een nieuwe bewoner ook een eigen keuze moet kunnen maken, bijvoorbeeld een nieuwe module. Misschien wil hij wel een erker of openslaande tuindeuren. Door de modulaire opbouw van het systeem zou het technisch mogelijk zijn. Dit hebben we bij het eerder genoemde nieuwbouwproject in Zaltbommel ook toegepast. Een nieuwe koper kan vrij gemakkelijk een uitbouw realiseren. Daar is de staalframeconstructie op voorbereid." Het werken met een digitaal model als iBUILD heeft als pluspunt dat de informatie op een juiste manier bij de uitvoerende partij terechtkomt, stelt Willems. "Doordat die informatie rechtstreeks aan de aannemer wordt geleverd, is voor die partij direct duidelijk hoeveel hij moet inkopen. Hier- mee wordt een aanzienlijk deel faalkosten voorkomen. Maar je kunt meer met een dergelijk digitaal model. Je kunt er bijvoorbeeld meer informatie instoppen over de deelnemers en de samenhang binnen een project. Of je kunt meer faciliteren voor andere partijen die bij een project betrokken zijn, zoals de vergunningverleners. In feite moet het dan ??n grote infor- matiebox worden, een soort informatiemodel als BIM. Het is daarom van groot belang dat je bij deze werkwijze van het allereerste begin van het ontwerpproces hiermee rekening houdt." pIlOtprOject Het inzetten van iBUILD bij de renovatie van 142 woningen in de Eind- hovense wijk Woenselse Heide is een pilotproject. Het moet volgens Willems antwoorden geven op de vragen die tijdens het gebruik naar voren zijn gekomen. Zo is gebleken dat een groot deel van de bewo- ners problemen heeft gehad bij het gebruiken van het programma (zie kader). Willems hoopt dergelijke problemen in de toekomst te voorko- men door goed te kijken naar de knelpunten en zo het programma nog gebruiksvriendelijker te maken. Zelf heeft hij ook nog wat vragen, maar meer uit nieuwsgierigheid. "Ik ben wel benieuwd hoe het keuzeproces tot stand is gekomen. Heeft het tot veel discussie binnen het gezin geleid? Stel dat vader de erker wil, moeder de openslaande tuindeuren en de kinderen zweren bij een zwartrode gevel. Wie neemt dan uitein- delijk het besluit? Dat vind ik interessante informatie die tijdens een volgende evaluatie wat mij betreft gepeild mag worden." wOOnBeDrIjF De bewoners van de wijk Woenselse Heide hebben digitaal hun voor- en achtergevel kunnen ontwerpen met behulp van een keuzeprogramma. De ervaring van Woonbedrijf was dat maar liefst 85 procent van de bewoners via internet met behulp van iBUILD hun keuze hebben gemaakt. Wel had 80 procent hulp nodig bij het invoeren van de gege- vens, omdat zij ?f niet beschikten over een pc ?f de kennis niet hadden om met het programma om te gaan. Dit bleek tijdens het spreekuur van de bewonersbegeleidster van de corporatie waar deze bewoners bij elkaar kwamen om uitleg en begelei- ding te krijgen over het systeem. Daarnaast bleek dat de bewoners onzeker waren om zoiets `groots' als het aanpassen van het uiterlijk van het huis, via internet te regelen. Woonbedrijf stelt positief te staan tegenover de ervaring die met het systeem is opgedaan en wil graag meedenken om het verder te ontwikkelen. Bovendien moet er volgens de corporatie meer ervaring op worden gedaan met de tool en moet onderzocht worden bij welke doelgroep die past.