1 De particuliere bewoner aan het roer 21-03-2013 Om het pad te effenen voor het op termijn grootschalig renoveren van bestaande woningen naar energieneutraal, heeft de gemeente Apeldoorn de Energie Expeditie Apeldoorn (Enexap) in het leven geroepen. Enexap vormt samen met vijf andere experimenten in Nederland, het project `Lokaal alle lichten op groen', onderdeel van programma Energiesprong van Platform31. Tekst Theo van Es, senior adviseur energieneutraliteit, gemeente Apeldoorn Het experiment in Apeldoorn behelst het onderzoek, de planvorming en de uitvoering in minimaal twintig koopwoningen, binnen een periode van ongeveer twee jaar. Deze woningen wekken dan evenveel of meer hernieuwbare energie op dan wat er nodig is voor zowel het gebouwgebonden als het huishoudelijk energiegebruik. Het gaat daarbij nadrukkelijk om het werkelijke energiegebruik en niet om het bereiken van een bepaald label, index of genormeerd verbruik. 2 Intensieve begeleiding Doel van Enexap is ervoor te zorgen dat het voor particulieren organisatorisch, technisch en financieel haalbaar wordt om hun woning energieneutraal te laten renoveren. Hiervoor moeten de marktcondities substantieel verbeteren. Dat wordt mede mogelijk gemaakt doordat de bewoners tijdens het gehele traject intensief worden begeleid en geadviseerd door een expeditieteam, dat bestaat uit bedrijven, een hogeschool, private organisaties, specialisten van de lokale overheid en andere betrokken bewoners. Dit zijn voor een deel lokale partijen, die tijdens dit project zelf ook veel kennis en ervaring hopen op te doen. De professionals stellen hun kennis over specifieke onderwerpen ? zoals bouwfysica, bouw, installaties en financiering ? ter beschikking aan de bewoners en zorgen ervoor dat belemmeringen zo veel mogelijk worden weggenomen. De huiseigenaren kiezen uiteindelijk zelf de bedrijven voor uitvoering en financiering. Het idee hierachter is dat de activiteiten wat betreft de renovaties van de individuele woningen en die voor het realiseren van het overkoepelende doel, zo in elkaar grijpen dat ze elkaar zullen versterken. Bewoners aan het roer De bewoners staan centraal binnen Enexap. Zij staan enerzijds aan het roer, en worden anderzijds grotendeels ontzorgd. Wat telt voor een bewoner, is dat het comfort van zijn woning verhoogd wordt en dat de renovatie leidt tot een gezonder binnenmilieu en een drastische verlaging van de energierekening. Het toepassen van milieuvriendelijke producten en het verbeteren van functionaliteit, gebruiksgemak, levensloopbestendigheid en toekomstwaarde van de woning, zijn secundaire doelen die op verzoek van de bewoner door het expeditieteam meegenomen kunnen worden. De elf professionele partijen en 29 gezinnen vormen samen het expeditieteam, dat eens per zes weken bijeenkomt om de voortgang te bespreken en richtinggevende besluiten te nemen. Deze besluiten worden voorbereid en uitgevoerd door een bestuur, bestaande uit vier bewoners en een senior adviseur energieneutraliteit van de gemeente, Theo van Es. Het bestuur wordt ondersteund door twee projectmedewerkers. Voor de voorbereiding en uitvoering van beleid zijn er zes werkgroepen ingesteld met zowel professionals als bewoners als leden. De werkgroepen rapporteren aan het bestuur. 3 Vraagsturing Voor het slagen van het experiment is het noodzakelijk dat de bewoners zelf sturen op de ontwikkeling van nieuwe producten en diensten, die nodig zijn om de energieneutrale verbouwing succesvol te realiseren. Vraagsturing wordt geborgd door bewoners actief te laten participeren in het bestuur en in werkgroepen, die van meet af aan bezig gaan met de ontwikkeling van producten en diensten. Daarnaast worden er presentaties, cursussen en excursies aangeboden, waardoor bewoners steeds bewuster keuzes kunnen maken en een volwaardige gesprekspartner en opdrachtgever worden van uitvoerende partijen. Energiemaatregelen De maatregelen die nodig zijn om zowel het woninggebonden als het huishoudelijk energiegebruik op jaarbasis naar nul terug te brengen, zijn in een aantal categorie?n onder te brengen: 1. Bouwkundige maatregelen om het energiegebruik voor ruimteverwarming en koeling te beperken. Bijvoorbeeld isolatie, verminderen koudebruggen, naad- en kierdichting, beglazing, daglichtsysteem, tochtportaal, serre, warmtebuffering en buitenzonwering. 2. Woninggebonden installatietechnische maatregelen om het energiegebruik voor ruimteverwarming, koeling en warm tapwater te beperken. Bijvoorbeeld warmteterugwinning uit ventilatielucht en douchewater, verwarmingsinstallatie, grondbuisventilatie, hotfill aansluitingen, CO2-sturing en zonneboiler. 3. Woninggebonden installatietechnische maatregelen om het elektriciteitsgebruik te beperken. Bijvoorbeeld pompen, ventilatoren, slimme besturing, zonnepanelen, micro-WKK. 4. Vervangen of verwijderen van niet-woninggebonden apparaten om het energiegebruik te beperken. Bijvoorbeeld wasmachine, koelkast, waterbed, vaatwasmachine, kooktoestel, verlichting, televisie, hobby-apparaten en computer. 5. Inregelen van apparaten voor verwarming, koeling, warmtapwaterbereiding, ventilatie, verlichting en warmteterugwinning. 6. Wijzigen van het gebruikersgedrag om het energiegebruik voor ruimteverwarming, koeling, warm tapwater, koken, verlichting en huishoudelijke apparaten te beperken. Hierbij kunnen meet- en monitoringssystemen behulpzaam zijn. Alle generaties zonnepanelen Jan-Coen en Petra Dragt zijn twee van de deelnemende particuliere bewoners aan Enexap. Zij houden zich al jaren bezig met energieopwekking via de zon. "Voor mij is het zo langzamerhand een sport geworden om zo veel mogelijk energie te besparen en te winnen", vertelt Jan- Coen Dragt. "Het huis waar we wonen stamt uit de jaren zestig en toen wij erin trokken, kon je met je sleutel zo door de kozijnen prikken. We hebben er veel aan laten doen, en zo duurzaam mogelijk. In de loop der tijd heb ik alle generaties zonnepanelen verzameld. Tien jaar geleden startte ik via Nuon met wat subsidie, en recentelijk heb ik er via deA, het Apeldoornse energiebedrijf vanuit de bewoners, weer zes geregeld. Zelfs via Marktplaats kun je panelen regelen. Ik ben zelf aan het experimenteren met een draaisysteem, waardoor sommige panelen nog beter in de richting van de zon kunnen worden gezet. Zoals ik al zei, het is een soort liefhebberij geworden. Dat is voor ons ook de reden om mee te doen aan de Energie Expeditie: kijken of we nog iets kunnen leren van anderen." 4 Naast deze categorie?n, wordt er bij de keuze van maatregelen ook rekening gehouden met andere belangen die de bewoners hebben. Dit zijn een gezond binnenmilieu, beperkte geluidhinder, comfortbeleving, esthetica, bedieningsgemak, onderhoud, sturingsmogelijkheden, ruimtebeslag, toekomstwaarde, en het beperken van uitvoeringshinder, investering en woonlasten. Daarnaast moet rekening gehouden worden met de technische mogelijkheden, juridische randvoorwaarden (bijvoorbeeld rooilijngrenzen in bestemmingsplan, monumentale status) en de schaduw van gebouwen en beplanting. Stapsgewijs naar het einddoel Het expeditieteam doorloopt in twee jaar tijd in grote lijnen een aantal stappen. Om te beginnen zal de huiseigenaar begeleid worden bij het maken van goed beargumenteerde keuzes. Hiervoor zullen speciale producten worden ontwikkeld zoals de EPA-super-de-luxe. Ook wordt een quickscan onder de bewoners gehouden, die verder gaat dan een regulier EPA-maatwerkadvies. De projectmedewerker is in deze fase de vaste vraagbaak en intermediair tussen de bewoners en de backoffice, die bestaat uit de professionele leden en het bestuur. De volgende stap is dat er een energieregisseur zal worden aangesteld. Zijn taak is het overleg te faciliteren tussen een opdrachtgevende woningeigenaar en de bedrijven die eventueel de uitvoering gaan verzorgen. De energieregisseur functioneert als ondersteuner van de bewoner, maar gaat niet op diens stoel zitten. De bewoner bepaalt zelf het tempo en de stappen die hij wil zetten. Deze vraagt daarom zelf offertes aan, maar zowel hij als de bedrijven worden in het offertetraject ondersteund door de energieregisseur. In de volgende fase is het co?rdineren van werkzaamheden van belang van de verschillende bij een woningrenovatie betrokken bedrijven. Dat gebeurt door de energieregisseur, die het contact onderhoudt tussen eigenaar en uitvoerende bedrijven. De planning van Enexap is erop gericht dat er per woning een plan van aanpak wordt opgesteld, waarmee alle deelnemende bewoners in 2014 daadwerkelijk hun woning energieneutraal kunnen gaan renoveren. Bewoners geven echter zelf aan wat ze aan hun huis willen doen, in welk tempo, en met welke partijen. Hoewel ??n van de doelen van het experiment is om uiterlijk in 2014 minimaal twintig energieneutrale renovaties te hebben gerealiseerd, kan het zijn dat er bewoners zijn die eind 2014 pas enkele stappen hebben gezet op het pad naar energieneutraliteit. Na die tijd is begeleiding vanuit het experiment niet meer beschikbaar. Wel kunnen bewoners dan aan de hand van het plan van aanpak zelf de uitvoering organiseren. Inspiratie voor anderen "Het mooie van de Energie Expeditie Apeldoorn vind ik dat het pioniers en koplopers met elkaar verbindt. Daardoor gaan zij nog enthousiaster aan het werk voor het verminderen van het energiegebruik en de overschakeling naar duurzame energiebronnen", vindt Olaf Prinsen, wethouder duurzaamheid in Apeldoorn. "Ik denk dat het ook een grote inspiratie kan zijn voor anderen. Dat hebben we nodig. En we willen iets maken dat niet alleen vanuit de gemeente wordt gedragen, maar meer nog vanuit de gemeenschap. We hebben elkaar hard nodig: bedrijven, bewoners en bestuurders. De gemeente verbindt en faciliteert, waarna de samenleving weer een stuk zelf kan oppakken. Bij de Energie Expeditie gaat dat goed, ook omdat bewoners en bedrijven met elkaar in gesprek gaan. Zo geeft het project energie op meer dan een manier." 5 Volgersgroep Rond Enexap heeft zich ook een zogenoemde volgersgroep gevormd. Deze bestaat uit woningeigenaren, bedrijven en andere organisaties, die op de hoogte gehouden willen worden van de vorderingen van het project, maar geen deel uitmaken van het expeditieteam. Bedrijven die lid zijn van de volgersgroep zullen samen met de professionele leden van het expeditieteam worden betrokken bij het ontwikkelen van een business case voor het uitvoeren van energieneutraalrenovaties na de be?indiging in 2014. Potentiele klanten vinden zij ook in de volgersgroep. Ook zonder subsidie van Platform31 en intensieve ondersteuning van de gemeente, zal er een verdienmodel voor bedrijven moeten zijn om energieneutrale renovaties gemeengoed te laten worden. De uitkomsten van Enexap, en de resultaten van de vijf experimenten elders in het land, zullen moeten aantonen dat er een business case is. Combinatie van idealisme en strategie Een van de betrokken partijen bij Enexap is Linthorst Installatietechniek. Technisch directeur Gijs Linthorst vertelt: "Mijn vader, Henk Linthorst, begon in 1978 al met duurzaamheidsprojecten. Er was een oliecrisis, energie was duur en er was veel behoefte aan oplossingen waarbij energie werd gewonnen of bespaard. Eigenlijk zien we die beweging weer helemaal terugkomen. Daar is bij gekomen dat de overheid allerlei eisen stelt aan energieprestaties. Als bedrijf zijn wij al jaren bezig met het verduurzamen van grootverbruikers en bedenken energiezuinige concepten voor hotels, zwembaden en bedrijven. Voor ons bedrijf is werken aan duurzaamheid een combinatie tussen idealisme en strategische bedrijfsvoering. We leveren werk dat een toegevoegde waarde heeft voor de klant, maar ??k voor de samenleving als geheel. Daarom doen we graag mee aan de Energie Expeditie. Het verduurzamen van bestaande woningen, s?men met bewoners, is de manier om een grote slag met elkaar te maken in energiebesparing."