programma6 nr 4 2013 de eindeloze zoektocht van de bouw Drijfveren en Dilemma's voor inDustrialisatie De industrialisatie van de woningbouw is in het verleden ? bij de eerste gedachte aan industrialisatie ? om drie redenen ingezet: 1. Goedkoper. Om woningen betaalbaar te maken, was het nodig de arbeid door prefabricage op de bouwplaats terug te brengen, om door het gebruik van vergaande mechanisatie tot reductie van de kosten te komen. 2. Beter. De industrialisatie heeft het voordeel dat er onder beheerste en gestandaardiseerde condities geproduceerd kan worden in fabrie ken, waardoor ook het proces gecontroleerd kan worden. Dit aspect werd in het verleden ? in de directe naoorlogse periode ? nog eens versterkt door een tekort aan vaklui. 3. Meer. Juist als de woningproductie opgevoerd moet worden, is het van belang effici?nt en effectief om te gaan met de beschikbare produc tiecapaciteit en middelen. In de afgelopen decennia zijn er twee argumenten bijgekomen die vragen om een vergaande optimalisatie van productie: 4. Maatwerk. In toenemende mate wil de individuele bewoner de ruimte krijgen om de kwaliteit naar eigen keuze in te vullen, zonder verlies van in de afgelopen eeuw is de industrialisatie van de bouw een steeds terugkerend onderwerp geweest. in de periode na de eerste Wereldoorlog, met de opkomst van de sociale woningbouw en de sterke uitbreiding van steden, zijn de eerste grote bewegingen waar te nemen. Het Bauhaus met Hannes meyer en Walter gropius zijn hier de exponenten1 . maar ook in nederland bemoeiden archi- tecten en bouwers zich met de vernieuwing van het bouwen, met oog voor prefa- bricage. met de komst van systeemwoningen nam in de naoorlogse periode de industrialisatie van woning- bouw een grote vlucht. tekst en beeld martin liebregts Eigenlijk is er voortdurend een zoektocht gaande naar industri?le fabri cage (van onderdelen), waarbij de productie zich richt op een markt en niet op een opdracht. En nu, in de eenentwintigste eeuw, staat het onderwerp opnieuw op de agenda. Maar de focus van de discussie verschuift in de loop der tijd van goedkoop, naar meer ruimte voor indi vidualiteit en aanpasbaarheid. Nog steeds wordt de bouw sterk bepaald door het stapelen van materi alen op de bouwplaats. Op het moment dat er een systeem wordt toegepast ? bijvoorbeeld sandwichwanden met hulpstukken ? dan weten we bijna niet hoe er effici?nt mee om te gaan. De bouw wordt misschien nog het beste ge?llustreerd door een kastje van Ikea: op het moment dat dit op de bouwlocatie aankomt, worden handleiding en hulpmiddelen weggegooid en wordt de kast met eigen schroeven en hulpmiddelen in elkaar gezet. De vraag is nu hoe de industrialisatie binnen deze context nieuwe kansen krijgt in de woningbouw, en welke problemen ervoor moeten worden overwonnen. De huidige kenmerken van de bouw2 zijn mede een obstakel om tot een projectoverstijgend aanbod te komen. Dit geldt nog eens extra voor de bestaande (woning) bouw, waar nauwelijks sprake is geweest van enige continu?teit. programma nr 4 2013 7 programma de voordelen van standaardisatie. 5. Vervangbaarheid/aanpasbaarheid. Het gaat hierbij om het denken in componenten (samenstellende bouwdelen) die in de loop der tijd aange past en/of vervangen kunnen worden tegen een acceptabele prijs. Ook de geschiedenis van de afgelopen vijftig jaar laat zien dat er voort durend pogingen gedaan zijn om de basis te leggen voor een productie in de bouw, die zich meer richt op de markt dan op ??n (enkele) opdracht. De modulaire co?rdinatie heeft in deze ontwikkeling een belangrijke rol gespeeld3 . Het modulaire systeem was er mede op gericht om industri?le producten te combineren met maatwerk en aanpasbaarheid. Op dit moment is er sprake van een dubbele beweging in de bouw: de vergaande rationalisatie van het productieproces, die tot uitdrukking komt in de meer integrale en betere samenwerking (onder andere Lean processen), en de toename van de prefabricage in de vorm van compo nenten (gevel, dak, woninginstallatie et cetera). Aanvullend op de eerstgenoemde redenen van goedkoper, beter en meer komt nu geleidelijk de nadruk te liggen op maatwerk, de keuzemogelijk heden voor bewoners en de aanpasbaarheid in de tijd. Er moet dus ruimte komen om op veranderingen in de tijd in te kunnen spelen. Want de kwaliteit die anno 2013 wordt gerealiseerd, moet kunnen worden aangepast aan veranderende eisen en nieuwe mogelijkheden. Niemand kan twintig tot dertig jaar vooruitzien. Dit geldt vooral ten aanzien van comfort, uitrusting en uitstraling. De wereld is nu eenmaal niet te voor spellen, zeker niet als het gaat om technische mogelijkheden. kenniskrimp en geBrek aan continu?teit In de afgelopen decennia is er een voortdurende wisseling geweest in belangstelling voor kwaliteitsaanpassing van de bestaande woningvoor raad. Vooral de grote bouwbedrijven zijn afwezig geweest op dit toneel; in alle eerdere perioden is er vooral sprake geweest van middelgrote en kleine bouwbedrijven die hun sporen hebben verdiend in deze praktijk. Maar door de huidige crisis in de bouw wordt de kwaliteitsaanpassing eindelijk ook door de andere bedrijven gezien als potenti?le omzet. Dat wil echter niet zeggen dat dit specialisme zomaar eigen gemaakt kan worden. Kennis over de bestaande bouw geldt voor alle betrokkenen als de basis. Alleen veel onderzoek en ontwikkeling in de loop van vele jaren kunnen een bijdrage leveren aan de innovatie van deze praktijk. De huidige situatie lijdt er nog steeds onder dat er sinds 1990 eerder sprake is geweest van kenniskrimp dan van kennisontwikkeling. Slechts de logistiek van de uitvoering is mede door de crisis geoptimaliseerd (Lean gemaakt) en heeft recent een extra impuls gekregen. Terugkijkend op de praktijk van renoveren van 1970 tot heden, zijn er globaal vijf perioden te onderscheiden: De aanloop: 19701979. Woningverbetering verschijnt op het toneel en wordt een van de antwoorden op de grootschalige sloop, die tot dan de aanpak van de vooroorlogse woningvoorraad kenmerkte. Aarzelend wordt er gestart met de nieuwe praktijk. Het hoogtepunt: 19801985. Stadsvernieuwing stond in het centrum van de belangstelling en renovatie vormde daar een essentieel onderdeel van. Nieuwe bouwmethoden werden ge?ntroduceerd in de vorm van de droge bouwmethode (houtskeletbouw), onder meer om de uitvoeringstijd te bekorten. De aanpak van de naoorlogse woningbouw: 19861995. Door de toenemende onderhoudsbehoefte en de achterblijvende energeti sche kwaliteit, ontstaat er grote belangstelling voor dit onderdeel van de voorraad. Nieuwe oplossingen doen hun intrede: gevelvul lende elementen, buitengevelisolatie en nieuwe woninginstallaties Componentrenovatie programma8 nr 4 2013 (WTW, HRketels). Ook nemen nieuwe reparatietechnieken een aanvang (houtwerk, kanalen). De stilstand: 19962005. Renovatie komt bijna tot stilstand. Wat overblijft, is de aanpak van douche, keuken, toilet en planmatig onderhoud. De nieuwe opbloei: 2006heden. Twee factoren zorgen voor deze nieuwe belangstelling: de toenemende veroudering van de woning voorraad en de financi?le crisis. inDustrialisatie en innovatie nog ver te zoeken Op zich is het vreemd dat zowel industrialisatie als innovatie binnen renovatie nog ver te zoeken zijn, gezien de grote omvang van de opgave. En voor zover er sprake is van vernieuwing, zijn het kopie?n van nieuwbouw die vaak slechts beperkt passen. Met het oog op de wisselende belangstelling voor renovatie in de tijd en de bescheiden rol die het zo nu en dan vervulde, hoeft dit eigenlijk niemand te verbazen. Kijken we naar nieuwbouw, dan overstijgen we ook daar het niveau Leanwerken niet en is er in beperkte mate sprake van prefabricage. Deze stijgt niet uit boven de prestaties uit het verleden betreffende systeemwoning en concepten4 . Alle grote bouwbedrijven hebben in de nieuwbouw, om de twintig ? dertig jaar en bij specifieke marktomstandigheden, geprobeerd prefabri cage meer ruimte te geven en hebben soms de stap gezet naar industri alisatie. Maar van een structurele aanpak is nooit sprake geweest. Zodra de marktomstandigheden veranderden, kon alles weer gemaakt worden op basis van ??n project. En voor zover er sprake is geweest van innovatie, lag het primaat toch bij de toeleverende industrie en gespecialiseerde (onderhouds)bedrijven. Denken van onDerop Als er wordt gesteld dat er alleen van onderop veranderingen te verwachten zijn, wordt gedoeld op de komst van `nieuwe spelers' en verandering in de vraagkant, waarbij de bewoner/gebruiker leidend gaat worden. De vernieuwing binnen de renovatiepraktijk uit het verleden kwam ook niet van de traditionele partijen en instanties. Rond 1980 bijvoorbeeld was stadsvernieuwing sterk in opkomst, en het waren de gemeenten die sturing gaven aan de vernieuwing ten aanzien van product, proces en samenwerking. Tien jaar later was het de centrale overheid die via het E'novatieprogramma poogde vernieu wing in de aanpak van de naoorlogse woningbouw een plaats te geven. En nu, anno 2013, zijn het de nieuwe netwerken en allianties die zoeken naar passende, nieuwe oplossingen. De tijd dat de bewoner een te negeren persoon was die moest slikken programma nr 4 2013 9 wat van bovenaf bedacht en opgelegd werd, ligt gelukkig ver achter ons. Bewoners zijn gewone mensen die keuzemogelijkheden willen hebben en graag de lead hebben bij verandering in hun woonsituatie. Het `nieuwe' aanbod zal hierop volledig afgestemd dienen te worden. Willen maatwerk en keuzemogelijkheden betaalbaar zijn en van een goede kwaliteit, dan is standaardisatie nodig. Maar standaardisatie in de bestaande woningbouw is pas zinvol als er volledig begrip is over de eigenschappen van de woningen. Zoals iedereen weet, is er niets complexer dan iets toevoegen aan een bestaand systeem. Het risico is aanwezig dat het bestaande evenwicht wordt verstoord. De nieuwe balans, die mede wordt gevoed door innovatie en een hoge mate van prefabricage, zal oog moeten hebben voor het bestaande om tot een passende oplossing te komen. Het aanbod zal betrekking moeten hebben op onderdelen van de woning (componenten); de expertise van het bestaande zal moeten aangeven wat aanvullende, noodzakelijke maatregelen zijn om tot een nieuw evenwicht te komen. Denk maar aan de energiebesparende maatregelen uit de jaren tachtig, toen het binnen milieu werd vergeten en vochtproblemen het gevolg waren. op Weg naar meer rationaliteit en prefaBricage Om adequaat antwoord te geven op de nieuwe vragen, zal een radicale verandering in de bouw moeten plaatsvinden. De markt van inkopers moet worden vervangen door die van aanbieders. En dan gaat het niet om het aanbieden van bouwdelen of producten, maar om totale syste men die een samenhangende kwaliteit bieden en iets voor het gebruik betekenen. Dit wordt ook wel aangeduid met componenten. Er wordt dan niet meer gesproken over een kozijn, maar over een gevel die een samenhangende prestatie levert. Hetzelfde geldt voor het dak et cetera. De integrale benadering beperkt zich niet tot de componenten en de woning, maar zal veel meer het wonen en leven moeten facilite ren dat in de woning plaatsvindt. Het wonen, inclusief zorg en werken, wordt hierbij als het ware in de breedste betekenis ondersteund. De huidige informatietechnologie biedt kansen om (gewenste) mogelijk heden en technieken nog beter op elkaar af te stemmen. In het verle den is door de invoering van onder andere modulaire co?rdinatie, een aanzet gemaakt om een koppeling te maken tussen een `ruimteplan' en `materiaalplan' (materialisatie). Uiteindelijk was het nodig standaardisa tie in de maatvoering te realiseren. Anno 2013 zijn we qua informatie technologie verder, en zijn er ten aanzien van de mogelijkheden voor de maatvoering van bouwdelen ook meerdere antwoorden ontstaan om de serie van ??n in de productie realiseerbaar te maken. Om de optimale vooruitzichten voor meer invloed van bewoners op keuzemogelijkheden een plaats te geven, zullen er steeds hogere eisen aan communicatie worden gesteld. De `configurator' voor de woning komt dan om de hoek kijken. Maar er is meer nodig om ook een passend aanbod te bieden. Onderzoek, ontwikkeling en ontwerp zullen samen een bindende factor moeten worden bij het zoeken van nieuwe antwoorden5 . Misschien krijgen we zo de opstap naar prefabricage en industrialisatie in de bestaande bouw. 1. Onder andere `Bauhaus 19191933', Magda lena Droste, Groningen, 2011. Hierin worden de idee?n ten aanzien van de woningbouw beschreven (p. 132): "Hij was al jaren bezig met de vraag hoe het bouwen goedkoper kon worden gemaakt door de rationalisering van het bouwproces, door geprefabriceerd materiaal en door standaardisering". Walter Gropius (18831969), oprichter van het Bauhaus, was zowel architect als industrieel ontwerper. Hannes Meyer (18891954), architect en later directeur van het Bauhaus, legde grotere nadruk op techniek en constructie, op de maatschappelijke rol van de architectuur en op het werken op basis van `objectieve' gegevens. In Nederland zijn Willem van Tijen (18941974) en later Hugh Maaskant (19071977) exponenten van industrieel geori?nteerd bouwen in de woningbouw. 2. De bouw is sterk afhankelijk van de project gerichte opdrachtgevers, wat leidt tot een flexibele bouwcapaciteit met de bijbehorende vijf kenmerken: ? Weinig investeringen in kapitaalintensieve productiemiddelen (zoals machines); ? Flexibele arbeidscapaciteit (circa 70 ? 80 procent van het uitvoerend personeel wordt per project ingehuurd); ? Een financi?le structuur met weinig eigen vermogen; ? Arbeidsintensief karakter; en ? Domineren van het midden en kleinbedrijf. De industrialisatie in de bouw is hiermee sterk achtergebleven ten aanzien van andere sectoren in de maatschappij. Uit: `Renovatie en volkshuisvesting', Liebregts, M., e.a., Eindhoven, 1976. 3. De SAR (Stichting Architecten Research, vanaf 1965) is mede grondlegger van de module. De gedachte erachter was dat modulair bouwen het mogelijk maakt projec tongebonden industrieel te produceren en de bewoner/consument invloed te geven op bijvoorbeeld de indelingsmogelijkheden en indelingsvrijheid. Dat is later vertaald in het ISBconcept (Innovatief Systeem van Bouwen) uit de jaren tachtig. Ook het Open Bouwen (OBOM, TUD) heeft zich intensief beziggehouden met de modulaire co?rdina tie. In 1977 heeft dit geresulteerd in de NEN 2883, waarin onderscheid wordt gemaakt tussen `ruimteplan' en `materiaalplan'. 4. Het projectoverstijgende aanbod in de nieuwbouw van enkele bedrijven in de tijd: ? Dura Vermeer: Coignetsysteem (1959 1975), Common Sensewoning (1980 1985), en PCSconcept (Pre Choice Systeem, anno 2013). ? Ballast Nedam: Van Grootel's (1950 1960), Flexi Moduul Concept (19801985, Van Gootel's), en IQwoning (anno 2013). 5. Het Renovatie Design Centrum (RDC) dat op dit moment wordt opgericht, moet een bijdrage leveren aan een toekomstgerichte kwaliteitsaanpassing van de bestaande voorraad via allerlei allianties met andere partijen. In z'n algemeenheid is RDC te typeren als een nieuwe kijk op de verbouw praktijk, waarbij het gaat om: ? Gebruik en bewoners als leidraad; ? Systeemaanbod in plaats van bouwdelen; ? De serie van ??n als mogelijk aanbod; ? Integraliteit tussen wonen, zorg en werken; en ? Kwaliteit als iets onontkoombaars. Duurzaamheid is geen zelfstandig item maar is verbonden met de integraliteit van alle genoemde aspecten, waarbij zorgvuldig omgaan met het milieu een vanzelfsprekendheid wordt. Overzicht van veel voorkomende details bij het dakconcept PANZER