nr 6 2010 `cartoonesk terugbouwen' tot nieuw monument24 `cartoonesk terugbouwen' tot nieuw monument Voor opvulling van leegte tussen een paar panden in de Amsterdamse Willems straat initieerde woningcor poratie Ymere een authen tieke oplossing: `cartoonesk terugbouwen'. Een modern monument in een passende, klassieke setting tussen vrij wel uitsluitend arbeiderswo ningen uit de negentiende en twintigste eeuw. Het betreft twee panden met huurappartementen. Cartoo nist Joost Swarte maakte het ontwerp. tekst tosca vissers foto's guido thie nr 6 2010`cartoonesk terugbouwen' tot nieuw monument 25 In de tweede helft van de negentiende eeuw maakte de Willemsstraat deel uit van een ingrijpende stadssanering in de Jordaan met als doel de erbarmelijke woonomstandigheden van arbeidersgezinnen te verbe- teren. Het eerste rapport over de slechte volkshuisvesting uit 1853 beschrijft de Jordaan als zwaar verkrotte buurt. Woningnood bood huis- eigenaren alle ruimte om tegen woekerhuren zoveel mogelijk arbeiders- gezinnen in hun panden in de Jordaan onder te brengen, tot in stegen, schuren en kelders aan toe. Sociale woningbouw behoorde toen nog niet tot het takenpakket van de overheid. Enkele welgestelde particulie- ren namen het initiatief om de woonsituatie van arbeiders te verbete- ren. Ze richtten instellingen op zoals de Vereeniging ten behoeve der Arbeidersklasse (VA) in 1852, de eerste woningcorporatie in Neder- land. Op hun verzoek werden verschillende filantropische woningbouw- projecten in de Jordaan gerealiseerd. WElgEStEldE burgErS De VA ontplooide pioniersactiviteiten op het gebied van sociale woning- bouw. Zo kocht De Vereeniging krotten op in en rond de Goudsbloem- gracht, waar de toestand bijzonder slecht was. Ook elders in de Jordaan zorgden welgestelde burgers, die zich daartoe geroepen voel- den, voor betere huisvesting en lieten er goedkope arbeiderswoningen bouwen. De Goudsbloemgracht, die zoals alle grachten in de stad fungeerde als open riool, werd gedempt om nieuwe uitbraken van epidemie?n tegen te gaan. In de Willemsstraat, die hier werd aange- legd, werden vrijwel alle krotwoningen vervangen door eenvoudige, schone en goed ventilerende huizenblokken. Saillant is de rij zogeheten Constantiawoningen (huisnummers 149 -165), nu Rijksmonument. Dit complex kwam tot stand door een onderafdeling van de VA, de Stich- ting voor de Ambachtsstand-Constantiawoningen uit 1863, ontworpen door architect P.J. Hamer. Minvermogende werklieden ouder dan 60 jaar mochten kosteloos hierin wonen. Hamer bevestigde met dit complex de heersende christelijk-sociale en filantropische opvattingen die destijds tot sterk verbeterde huisvesting voor de arbeidersklasse leidden. Angst voor een arbeidersrevolutie en voor nieuwe epidemie?n die nooit onderscheid maakten in rang of stand, waren soms ook het motief. Arbeiderswoningen vormden in die tijd een nieuwe bouwopgave voor architecten. Grotendeels onbekende typen woningen moesten worden gebouwd binnen een zeer strikt programma en een uiterst beperkt budget. Bovendien stond statusoverweging de interesse voor arbei- derswoningen bij architecten tamelijk in de weg. Hamer hield zich inten- sief bezig met volkshuisvesting en werkte als vaste architect voor de eerste woningbouwverenigingen. In een periode van dertig jaar verving de VA de belabberde huisvesting voor arbeidersgezinnen door solide en betaalbare woningen. MonuMEntAlE SoCiAlE WoningbouW Circa 80 procent van alle woningen, zo'n beetje de hele Jordanese Willemsstraat, valt onder het bezit van Ymere, die ze nog steeds als soci- ale woningbouw verhuurt. De Willemsstraat bestaat uit compacte wonin- gen aan de voorkant, die veelal met bij- en aanbouw aan de achterkant zijn uitgebreid. Kruipdoor-sluipdoor-steegjes en trappetje-op-trappetje-af- nr 6 201026 hoekjes die door de jaren heen aan elkaar geknutseld. Hester ten Zijthoff, projectmanager bij Ymere, vertelt dat de corporatie in 2001 de gevelwan- den van hun huurhuizen heeft onderzocht, samen met architect Sytze Visser uit Amsterdam. Ze bekeken of er iets met de woningen gedaan moest worden, dat verder zou gaan dan alleen onderhoud aan deze bijzondere en fraaie panden. Verschillende gevels zijn beschermd als beeldbepalend stadgezicht of monument. "We begonnen met het huis op nummer 196, een pand dat in zo'n slechte staat bleek te zijn dat het uiteindelijk gesloopt moest worden." De gevels van de negentiende- eeuwse panden links en rechts ernaast zijn ontworpen door Hamer en hebben monumentale waarde. Het huis op nummer 194 staat er sinds 1930 niet meer. Niet meer te redden vanwege een slechte fundering. Een gat van 4 meter breed dat al die jaren leeg bleef met slechts een gemet- selde laag op de begane grond waarin zonnestudio Casa del Sol was gevestigd. "Dat deel vroeg drastisch om nieuwbouw", zegt Ten Zijthoff. gEStript Ymere wilde op het perceel 194 iets markants maken en heeft stripte- kenaar/ontwerper Joost Swarte voor het ontwerp gevraagd, die er onmiddellijk voor de porren was. Swarte is de ontwerper van de Toneel- schuur, een theater en het Enschedehofje in Haarlem die beide in samenwerking met Mecanoo Architecten zijn gerealiseerd. Ook de architecten Sytze Visser en Jan Arie Broersma werden erbij gevraagd om Swarte bij de voorbereidingen van het project te versterken. Swarte wilde niet alleen gevels ontwerpen maar zich ook met de plattegronden bemoeien. Aanvankelijk wilde Ymere het pand op nummer 196 laten staan, maar doordat in het smalle perceel van 194 geen goede wonin- gen te maken waren, stelde Joost Swarte voor om het pand op 196 erbij te betrekken. Dit pand was in slechte staat en de verdiepings- hoogte voldoen niet aan het Bouwbesluit, waardoor wij de voorkeur hadden om het pand opnieuw op te bouwen. Swarte heeft uiteindelijk ook de keukens en de tuin mogen ontwerpen en is een kunstwerk van zijn hand in het trappenhuis geplaatst. Kortom, de panden kregen een duidelijke handtekening van de cartoonist. CArtoonESkE rEnoVAtiE Ondanks dat het om nieuwbouw gaat, zijn de twee nieuwe panden volgens hun historische context uitgedetailleerd. Ontwerper en renova- tiearchitect hielden zich vast aan het vastomlijnd patroon dat de andere gevels uit de straat hen bood. Het linkerpand heeft een Amsterdamse klokgevel van opvallende rode bakstenen in een moderne gestileerde vorm. Net zoals het pand dat er eerst stond. Het andere pand heeft een strakke glazen gevel. Binnenin strekken de woningen op alle vier woon- lagen zich over beide percelen uit in. In de breedte lopen de gelijk- vloerse appartementen van het ene pand in het andere over, dat een bijzondere plattegrond mogelijk maakt. "Ze zijn gebouwd met renovatie- details en niet met standaard nieuwbouwdetails", legt Ten Zijthoff uit. Slopen van het orde-2-pand mag van het Stadsdeel niet, maar volledig terugbouwen zoals het was, inclusief de roedeverdeling, sloeg ook nergens op. De welstandcommissie was een voorstander om dan de gevel cartoonesk terug te bouwen, "Elk detail werd besproken, we zijn zeker vijftien keer bij de welstandcommissie geweest. Dat was een dramatisch traject," kan Ten Zijthoff zich de wanhoop nog haarfijn herin- neren. "Visser en Swarte bleven ondanks al die afwijzingen uiterst beleefd. Ze werden juist geprikkeld om elk nieuw ingediend voorstel mooier en genuanceerder te maken." De welstandcommissie ging akkoord. Het uitgewerkte concept had een extreme detaillering voor het ontwerp dat eigenlijk detailloos te noemen is. Om alle aansluitingen en overgangen aan het oog te onttrekken, is het gebouw tot op de punt komma uitgetekend. "Niets is standaard of normaal. Visser en Broersma hebben ruim honderd details gemaakt," zegt Ten Zijthoff lachend. "Veel strakke vlakken die in de trant van de nieuwe zakelijkheid precies op elkaar aansluiten. Voordeel van het cartooneske renoveren was dat een aantal bijzondere details aan de gevels is toegevoegd. Zoals de gevelankers met Swartes striptekenin- gen erop." Ondanks het geboekte succes had dit tijdrovende en kost- bare traject de planning van Ten Zijthoff behoorlijk onder druk gezet. "We zijn hierdoor minstens twee jaar uitgelopen, wat het project niet eenvoudiger en beslist niet rendabeler maakte." Het cartoonesk renoveren past overigens wel prima binnen het kunst- beleid van Ymere, dat vanuit die hoek het project heeft ondersteund. nr 6 2010`cartoonesk terugbouwen' tot nieuw monument 27 verband leggen tussen de balken en de gemetselde gevel. Swarte week af van het geijkte en vulde de silhouet in met de gezichten van Jan Klaassen en Katrijn, die met hun grote mond de bouten tussen hun tanden vasthouden. "Het harde schreeuwen en de openhartigheid van dit Jordanese stel dienden hiervoor als inspiratiebron." ruiMtE Voor intErprEtAtiE Het interieur is ook door Swarte ontworpen. Voor de sociale contacten met medebewoners zijn de keukens, woonkamer en zitkamer aaneen- geschakeld. Badkamers zijn ruim opgezet en samengeclusterd met de slaapkamers zodat er een priv?-vertrek ontstaat. Swarte ging voor zijn ontwerp van zijn eigen woonwensen en comfort uit. Woonwensen die eigenlijk voor elke bewoner gelden. "Een tekenaar wil communiceren met zijn lezerspubliek en zorgt ervoor zorgen dat zijn werk wordt begre- pen. Een cartoon moet toegankelijk zijn en niet teveel dichtgetimmerd, ruimte overlatend voor interpretatie. Hij cre?ert omstandigheden die bewoners zelf mogen invullen. Behalve die knalgele muur dan, die onmiddellijk in het oog valt als je door de Willemsstraat loopt. Diezelfde kleur komt terug in een van de woningen en is dan een statement om de organisatie van die woning sterk te benadrukken", zegt Swarte. Andere woningen hebben een steenrode of een blauwe muur. "Op een of andere manier sprak die kleur precies die bewoner aan. Want deze woning was als eerste weg!", aldus Swarte. "Het scheelt ook dat we allemaal fan zijn van Joost Swarte, ook onze bestuurder en leidinggevenden!", legt Ten Zijthoff uit. HiStoriSCHE rElAtiE Swarte ontwierp de panden in directe relatie met de historie van de buurt. "Op deze plek stond een van de oudste huizen in de straat. Dat was zo vaak gerenoveerd en veranderd door de jaren heen dat het geen monument meer was." Swarte legt uit dat de Willemsstraat 150 jaar geleden een rommelige buurt was. "Mensen leefden op straat. In de gracht gebeurde van alles: de was werd erin gedaan, het riool werd erop geloosd. Het stonk er vreselijk. Om dat te verbeteren, werd de straat volgebouwd met sociale woningbouw. Interessant te weten is dat de trend van de sociale woningbouw destijds reageerde op de situatie zoals die was. Een verbetering van de buurt zou bijvoorbeeld zijn dat de vrouwen er niet meer als viswijven over straat sleurden. Maar dat ze goede woningen hadden waarin hun gezinnen zich thuis voelden. De woonkamers van deze woningen waren gericht op de binnentuinen. De slaapkamers en de keuken stonden aan de straatkant. Deze uitgangs- punten van toen gaven de woningen een introvert karakter, met veel minder sociaal leven op straat. Terwijl het leven zich merendeels op straat afspeelt. De woningen moesten wat mij betreft meer in contact komen met de straat." Swarte ging voor het ontwerp uit van de Neder- landse manier van wonen, die duidelijk aangeeft wie er achter een voor- deur woont. Achter de glazen pui van het rechterpand plaatste hij een trappenhuis dat naar de bovenste appartementen leidt. De zijwand van het trappenhuis is knalgeel. "Het trappenhuis is bewust naar de straat getrokken", legt Swarte uit. "Het is in feite een gestapelde, overdekte stoep, waar je een fiets kunt stallen of de vuilniszakken alvast neer kunt zetten. Vanaf de straat is te zien wie daar wonen." klASSiEkE gEVEl De status wel of geen monument was de basis van de langlopende discussies over het nieuwe uiterlijk van de panden. "Het stadsdeel stemde voor het behoud van de klassieke gevel. Die keuze zou weinig ruimte overlaten om iets bijzonders met de gevels te doen", geeft Swarte aan. "Bovendien kan soms onduidelijk zijn of de aanpak van de oude woning een renovatie of hernieuwbouw betreft. Als de stenen zo slecht zijn dat ze vervangen moeten worden, wordt er in feite nieuw- bouw gepleegd. Waar zit dan de scheiding?" vraagt hij zich af. Strijd werd gevoerd tussen het stadsdeel en de welstandcommissie, die graag hun speelruimte wilde behouden om iets bijzonders te kunnen blijven doen met oude panden. "Op een zeker moment stelde welstand de term cartoonesk terugbouwen voor. Ze beargumenteerde: "Als er teruggebouwd wordt in de straat moet er ook iets extra's worden toegevoegd met huidige, moderne opvattingen die daarin duidelijk zicht- baar zijn." Om het cre?ren van `namaakmonumenten' vooral te voorko- men. De term cartoonesk terugbouwen had het beeld gered waarmee Swarte al geruime tijd zijn ontwerp wilde invullen. Zoals transparantie terug te brengen door de kozijnen achter het metselwerk weg te werken voor meer glasoppervlak. De term bracht hem ook op het idee om de gevelankers een bijzondere vorm te geven. Meestal hebben die ankers florale motieven. Ze zijn van brokken ijzer die het constructieve