energiebesparing nr 1 2016 33 breed of diep investeren in energieprestatie? Naar aanleiding van het Convenant Energiebesparing Corporatiesector uit 2008 (in 2012 vervangen door het bredere Convenant Energiebe- sparing Huursector) heeft Aedes de monitor SHAERE opgezet. Die moet inzicht geven in de voortgang van de energieprestatie van sociale huurwoningen. SHAERE staat voor `Sociale Huursector Audit en Evalu- atie van Resultaten Energiebesparing' en is sinds 2010 operationeel. De monitor wordt gevuld door de gegevens die de corporaties jaarlijks op vrijwillige basis aandragen. De dekkingsgraad varieert van jaar tot jaar, maar is in alle jaren tot nu betrekkelijk hoog, namelijk in de buurt van de zestig procent (vari?rend van 1,3 tot 1,5 miljoen woningen). De uitkomsten van de monitor tot nu toe laten zien dat de energiepres- tatie van de sociale huurwoningvoorraad verbetert, maar te langzaam om in 2020 een gemiddelde Energie-Index van 1,25 te bereiken, wat een van de belangrijkste doelen uit het Convenant Energiebesparing Huursector is (zie figuur 1). Als het tempo van de periode 2011-2014 aangehouden wordt, komt de gemiddelde Energie-Index uit op 1,41. Figuur 1. Feitelijke ontwikkeling van de Energie-Index van de sociale huurwoning- voorraad van eind 2010 tot eind 2014 en extrapolatie tot 2020 1,00 1,10 1,20 1,30 1,40 1,50 1,60 1,70 1,80 1,90 2,00 Energie-Index doel Energie-Index voor 2020 Lineaire trend Energie-Index 20202019201820172016201520142013201220112010 Figuur 2. Aantal door corporaties genomen energetische maatregelen per woning tussen eind 2010 en eind 2013 0 10 20 30 40 50 60 70 vier of meerdrietwee??nnul Aantal maatregelen per woning Percentagewoningen Qua energieprestatie zijn weliswaar veel woningen erop vooruitgegaan (35,5% in slechts drie jaar), maar het aantal energetische maatregelen (bijvoorbeeld het aanbrengen van (betere) isolatie, het plaatsen van zuinigere verwarmingsketels) per verbeterde woning is klein. In bijna de helft van de woningen blijft het bij ??n maatregel. Pakketten van drie of meer maatregelen worden weinig toegepast (zie figuur 2). Verder blijft het aantal labelstappen na verbetering vaak beperkt tot ??n, of wordt er zelfs helemaal geen labelstap gezet (zie figuur 3). INTERVIEWS MET CORPORATIES In recent onderzoek is gezocht naar redenen waarom corporatiewonin- gen meestal weinig in energieprestatie verbeteren, ook als zij zijn aangepakt. Hiervoor zijn twaalf corporaties ge?nterviewd. Om ervoor te zorgen dat deze groep corporaties qua energiebeleid gemengd is Woningverbetering in de Arke No?straat in Tilburg. RiesjardSchropp Recente uitkomsten uit de monitor SHAERE laten zien dat de energetische verbetering van woningen doorgaans in kleine stappen plaatsvindt: in veel van de verbeterde woningen is slechts ??n energetische maatregel genomen; verder komen ingrijpende energetische renovaties weinig voor. In dit artikel wordt nagegaan in hoeverre deze uitkomsten te verklaren zijn uit het algemene investeringsbeleid van corporaties. Tevens is de ruimte verkend voor een beleid waarin grote sprongen in energieprestatie op de voorgrond staan. door nico nieboer technische universiteit delft, faculteit bouwkunde, otb ? onderzoek voor de gebouwde omgeving energiebesparing34 nr 1 2016 Figuur 3. Aantal labelstappen per corporatiewoning tussen eind 2010 en eind 2013 0 10 20 30 40 50 60 70 vier of meer drietweee?nnulnul (geenmaatregelgenomen) (maatregel genomen) Aantal labelstappen Percentagewoningen samengesteld, zijn zowel corporaties geselecteerd die diepgaande energierenovaties hebben uitgevoerd als corporaties die dat niet hebben gedaan. Bij elke organisatie hebben we gesproken met ??n of meer personen die verantwoordelijk zijn voor de uitvoering van het energiebeleid in de investeringsplanning (bijvoorbeeld een hoofd vast- goedbeheer). De volgende onderwerpen stonden centraal: de ambities ten aanzien van de energieprestatie van de woningvoorraad op portefeuilleniveau; de vertaling van dit beleid in de investeringspraktijk op complexniveau; de positie van de corporaties in de keuze tussen een select aantal `diepe' energierenovaties en een groot aantal kleine verbeteringen. De interviews zijn gehouden in oktober en november 2015. Tabel 1. Doelen van de over de energieprestatie van hun woningbezit ge?nter- viewde corporaties Energieprestatiedoelen Aantal ge?nterviewde corporaties Gemiddeld label B 4 Gemiddeld label C 1 Minimaal x woningen met minstens 3 labelstappen verbeteren dan wel naar label B brengen 1 30% label A of B 1 Minimaal label C na ingreep 1 Labels E, F en G uitfaseren 4 Labels F en G uitfaseren 3 25% CO2 -emissiereductie 1 * Corporaties kunnen uiteraard meerdere doelen hebben. Daarom valt het totaal van de aantallen in de tabel hoger uit dan het aantal ge?nterviewde corporaties. DOELEN Het uitfaseren van de minst energiezuinige woningen komt betrekkelijk vaak voor: zeven van de twaalf corporaties hebben dit doel (zie tabel 1). Minder vaak, maar verhoudingsgewijs vaak genoemd, is het bereiken van het gemiddelde van label B: de categorie waarin zich de landelijk afgesproken gemiddelde Energie-Index van 1,25 bevindt. De betref- fende corporaties lijken daarmee de landelijke ambitie rechtstreeks op de eigen woningvoorraad toe te passen. Sommige corporaties houden echter lagere ambitieniveaus aan (zoals een gemiddelde van label C of een vrijblijvender omgang met dergelijke streefniveaus). Een ontoerei- kend investeringsbudget wordt meestal als reden aangevoerd. De jaren waarin de in tabel 1 genoemde doelen zouden moeten worden bereikt vari?ren tussen 2018 en 2025. INVESTERINGSMOMENTEN De meeste energieprestatie-investeringen vinden niet plaats in een afzonderlijk traject, maar worden gecombineerd met investeringen die corporaties toch al van tijd tot tijd plegen (zie tabel 2). In dit verband worden met name groot onderhoud of renovatie (tien keer genoemd) en planmatig onderhoud (negen keer genoemd) naar voren gebracht. Een combinatie met mutatieonderhoud is ook genoemd, maar minder vaak (vijf keer). De vervanging van verwarmingsketels (als er veel storingen gaan optre- den) en open-verbrandingstoestellen zoals geisers worden meestal niet gecombineerd met bovengenoemde drie investeringsmomenten en vinden vaak op een `eigen' tijdstip plaats. De onderzochte corporaties gaan selectief om met de beschikbare maatregelen om de energieprestatie te verbeteren. Anders dan tabel 2 zou kunnen suggereren, moet de gebruikmaking van natuurlijke vervan- gingsmomenten niet alleen worden gezien als een extra investerings- moment, maar ook (en meer nog) als een criterium voor de keuze van maatregelen tijdens de reguliere investeringsmomenten. Bouwdelen en installaties worden op deze momenten niet zonder meer verbeterd of vervangen, maar alleen als zij aan het einde van hun levensduur zijn en als de woning een voldoende restant exploitatieduur heeft. Vervroegde vervanging van glas, daken en ketels vindt weinig plaats. Dit is waar- schijnlijk een belangrijke verklaring voor het geringe aantal energetische maatregelen dat corporaties per woning nemen. Tabel 2. Door ge?nterviewde corporaties genoemde momenten voor energiepres- tatie-investeringen Investeringsmomenten Aantal ge?nterviewde corporaties Bij planmatig onderhoud 9 Bij groot onderhoud/renovatie 10 Bij mutatie 5 Op natuurlijk vervangingsmoment (glas, dak, ketel) alle 12 * Corporaties kunnen uiteraard meerdere investeringsmomenten benutten. Daarom valt het totaal van de aantallen in de tabel hoger uit dan het aantal ge?nterviewde corporaties. Deze selectie van maatregelen maakt de ruimte voor diepte-investerin- gen in de woningvoorraad klein. Dat geldt met name voor het planmatig onderhoud en het mutatieonderhoud, dat bewust beperkt wordt gehou- den. Niet alleen om financi?le redenen, maar ook om vertraging in het planproces te voorkomen. Bij renovaties, toch al een uitgebreide vorm van investering, is doorgaans meer ruimte om extra zaken zoals ener- gieprestatie mee te nemen, omdat in de zin van geld en tijd dergelijke zaken naar verhouding weinig extra kosten. Maar zoals bekend is, wordt een woning zelden aan een renovatie onderworpen (bij benade- ring eens in de dertig tot veertig jaar), zodat het aantal renovatiemo- menten per woning gering is. Renovaties naar energieneutrale of nul- op-de-meter-woningen vinden overigens bij geen enkele corporatie in grote mate plaats, ook niet bij de corporaties die er positief tegenover staan. Dergelijke renovaties worden in de meeste gevallen als een experiment uitgevoerd, waarvoor ??n of enkele complexen worden energiebesparing nr 1 2016 35 geselecteerd. In het onderzoek geven vijf van de twaalf corporaties aan dat zij experimenteren met nul-op-de-meterwoningen of van plan zijn dat te doen. Het gaat hier vooral om de corporaties die zeggen het gemid- delde van een label B te gaan halen, omdat hun investeringsruimte dat toelaat en/of hun bezit er energetisch al goed bij staat. In die zin bepaalt de staat van het bezit mede de wil en de ruimte om diepte- investeringen te doen. AANGEDRAGEN REDENEN PRO EN CONTRA DIEPTE-INVESTERINGEN Weinig verwonderlijk denken de onderzochte corporaties verschillend over het `diep' energetisch renoveren. Hierbij worden grote sprongen in de energieprestatie gemaakt, eventueel naar energieneutraal of zelfs nog verder, zoals bij de nul-op-de-meterwoningen gebeurt. Het belang- rijkste tegenargument zijn de kosten. Deze kosten (die inclusief de bijkomende bouwkundige, niet-energetische verbeteringen in de orde van 80.000 euro per woning kunnen uitkomen) zijn voor de corporatie een serieuze hobbel, ook als van de Energieprestatievergoeding gebruikgemaakt wordt ? al lijkt niet iedere corporatie zich ervan bewust dat via deze vergoeding een aanmerkelijk deel van de financiering kan worden geregeld. Door de hoge kosten menen verschillende corpora- ties dat dergelijke energierenovaties vooral (om niet te zeggen uitslui- tend) geschikt zijn voor woningen waaraan toch al veel moet worden opgeknapt en die er qua constructie en marktpositie gunstig voor staan. Onzekerheid over de energiebesparing en twijfel of huurders de installaties op de juiste wijze zullen gebruiken doen verder afbreuk aan de motivatie van corporaties om grootschalig voor diepte-investeringen te kiezen. Wat betreft de nul-op-de-meterwoningen worden nog enkele andere nadelen genoemd, zoals de betrekkelijk hoge onderhoudskos- ten van de installaties en de lange verbintenissen (tot dertig jaar) die met sommige onderhoudspartijen moeten worden aangegaan. Als belangrijke reden v??r diepte-investeringen wordt aangevoerd dat verschillende woningen toch al een verschillende aanpak nodig hebben. Waarom zouden verregaande energetische verbeteringen dan bij voor- baat uitgesloten worden?, luidt de redenering. Daarbij wordt aange- voerd dat het energieneutraal maken van de voorraad diepgaande investeringen vereist en dat het huidige streven naar label B eigenlijk maar half werk is. Verwezen wordt naar de verhoudingsgewijs lichte ingrepen uit de vroege stadsvernieuwing, die nog geen twintig jaar later overgedaan moesten worden. De meerkosten van verdergaande reno- vaties wordt erkend, maar daarbij wordt aangevoerd dat het mogelijk is om door slimme uitvraag aan de aannemerij verder te komen dan vooraf gedacht. CONCLUSIES Het beeld van de kleine stappen in de verbetering van de energiepres- tatie van sociale huurwoningen blijkt, afgaand op de uitkomsten bij een geselecteerde groep corporaties, goed te verklaren uit het reguliere investeringsgedrag. Planmatig onderhoud en mutatieonderhoud lenen zich niet voor grootschalige ingrepen. En renovaties, waar grote ingre- pen plaats kunnen vinden, komen per woning weinig voor. De investe- ringspraktijk richt zich wel naar de energieambities, in de zin dat alle onderzochte corporaties energetische maatregelen in hun investeringen opnemen, maar minstens zo sterk is de omgekeerde richting: energie- investeringen worden ingepast in reguliere investeringsstromen en potenti?le energetische maatregelen worden (evenals andere maatre- gelen) beoordeeld op de noodzaak hiervan gezien de technische staat van het betreffende bouwdeel. De kernvraag is niet of er breed of diep ge?nvesteerd moet worden: alle corporaties in het onderzoek investe- ren breed, het gaat veel meer om de ruimte die er is om ook diep te investeren. Het huidige investeringsbeleid geeft vooralsnog weinig ruimte voor grootschalige toepassing van renovaties naar energieneutrale wonin- gen, maar dit zou kunnen veranderen als dergelijke renovaties uit het stadium van experimenten komen en `gewoner' worden. Ook al zullen de kosten per woning daarmee dalen, de voorfinanciering blijft echter een punt van aandacht en een drempel. Om deze reden is het goed denkbaar dat voor een deel van de voorraad een stap-voor-stap-aanpak beter werkbaar is, ondanks het risico dat die toekomstige ingrepen in de weg staat. Vervolgonderzoek moet uitwijzen hoe groot dit risico is en welke van beide richtingen (stap-voor-stap of in ??n klap) uiteindelijk effici?nter is. ERKENTELIJKHEID / VERANTWOORDING De auteur dankt collega Faidra Filippidou voor gebruikmaking van haar analyses op de SHAERE-monitor. Grondige renovatie in Den Haag WilmarDik