1 Bouwstenen voor energieneutraal 30-5-2012 Dat we toe moeten naar vergaande energiebesparing en een duurzame energievoorziening staat niet meer ter discussie. De argumenten zijn ook duidelijk. Energie staat hoog op politieke agenda's van gemeenten, waarbij een klimaatneutrale, CO2-neutrale of energieneutrale buurt, wijk of hele gemeente vaak als doel wordt gesteld. Op welk schaalniveau ze dit kunnen bereiken, verschilt per situatie. Het gebiedsniveau speelt een belangrijke rol omdat daar nog vele opties beschikbaar zijn, hoewel het aantal kansen op dit niveau afneemt naarmate het proces vordert en plannen concreter worden. Tekst Jaap Kortman, IVAM, Hanneke Zindel-Manders, BuildDesk en Wendy Broers, Zuyd Hogeschool In de praktijk staan veel zaken de transitie naar energieneutrale gebiedsontwikkeling in de weg. Gangbare processen voor financiering, ontwerp, techniek, aanbesteding en samenwerking worden nu namelijk nog gekenmerkt door fragmentatie, kortetermijndenken, weinig inzicht in belangen en wantrouwen. Effectief toewerken naar energieneutrale gebieden vraagt een proces dat zo aangestuurd wordt, dat voortdurend alle kansen in kaart worden gebracht en belanghebbenden worden betrokken. Dit maakt het mogelijk om kansen te grijpen en voordelen van afstemming maximaal te benutten. In dat geval blijft duurzame gebiedsontwikkeling niet bij een ambitie, maar wordt het realiteit. Veel zaken staan de transitie naar energieneutrale gebiedsontwikkeling in de weg. 2 Hulpmiddel Gelukkig is in de praktijk al op onderdelen ervaring opgedaan met duurzame gebiedsontwikkeling, in projecten die beschouwd worden als koploperprojecten. In onderzoek van het Energie Onderzoek Subsidie-programma (EOS) van Agentschap NL is geanalyseerd welke belemmeringen de heersende werkwijzen opwerpen, en welke strategie?n succesvol blijken om dit te doorbreken. Op basis van de resultaten uit deze analyse is een gids ontwikkeld met als doel gemeentelijke projectleiders een hulpmiddel te bieden bij het ontwikkelen van hun energieneutrale wijk of gemeente. De aanpak bestaat uit twintig bouwstenen die oplossingen bieden voor knelpunten en die op verschillende punten in het proces bruikbaar zijn. Op welk moment ze bruikbaar zijn, is afhankelijk van de lokale situatie. Per bouwsteen zijn aanbevelingen weergegeven voor de inrichting van het proces op bestuurlijk, organisatorisch, financieel en juridisch gebied. Ook zijn voorbeelden en instrumenten weergegeven. Uit de analyse blijkt dat ieder initiatief zich zo uniek acht dat het geneigd is het wiel opnieuw uit te vinden. Kennisoverdracht blijkt dan ook niet gemakkelijk te zijn, tenzij knelpunten in het ene project heel gericht gekoppeld worden aan oplossingen in een ander project. Op grond van de bouwstenen en oplossingen uit de gegevens van de koplopers kan voor ieder gebied effectief advies gegeven worden met specifieke randvoorwaarden. In dit artikel worden de zeven belangrijkste bouwstenen beschreven. 1. Persoonlijke ambitie en inzet Uit de koploperprojecten blijkt dat persoonlijke ambitie en inzet belangrijke succesfactoren zijn. Een energieneutraal gebied kan niet worden gerealiseerd met een normale gang van zaken. Er is een sterke trekker nodig met persoonlijke inzet en gedrevenheid om de ambitie onder de aandacht te houden, mensen te overtuigen, partijen mee te krijgen, tegenslagen te incasseren en te komen met creatieve oplossingen. 2. Sterk projectteam Deze sterke trekker kan het echter niet alleen. Om hem heen moet een sterk projectteam gevormd worden. Dit team houdt zich bezig met het managen van het gehele proces en het continu bouwen aan draagvlak, door het bouwen aan een breed netwerk van gemotiveerde mensen dwars door alle sectorale grenzen heen. Voorbeelden hiervan zijn de energiecaf?s in verschillende steden. Hier wordt al vroeg in het proces gewerkt aan het activeren van beleidsmakers, energiebedrijven, projectontwikkelaars, woningeigenaren en andere actoren om de ambitie van energieneutraliteit bij gebiedsontwikkeling krachtig neer te zetten. Energieneutraal gebied Met een energieneutraal gebied wordt in dit verband bedoeld dat er netto op jaarbasis evenveel duurzame energie wordt opgewekt in het gebied, als dat er nodig is. Uitwisseling naar andere gebieden is mogelijk. Een gebied kan een wijk, een stad of een regio zijn. 3 Hierdoor maken de hoofdrolspelers en organisaties zich de ambitie eigen en wordt de ambitie een vanzelfsprekendheid in het proces. Het is belangrijk om daarbij de belangen van de verschillende betrokkenen te erkennen. 3. Nieuwe samenwerking en rollen Geef alle partijen de ruimte om te scoren binnen de langetermijnambitie door middel van kortetermijnprojecten die hieraan bijdragen. Durf selectief te starten. Begin met partijen en personen die voor duurzaamheid willen gaan en anderen kunnen inspireren en hierin mee kunnen nemen. Een neutrale procesbegeleider moet de belangen met elkaar kunnen verbinden. Ook intern moet gebouwd worden aan draagvlak, bijvoorbeeld binnen een gemeentelijke organisatie. Vraag afdelingen wat zij kunnen bijdragen aan het bereiken van het einddoel. Hierdoor wordt de verantwoordelijkheid gedeeld. Door een integrale en horizontale co?rdinatie van deze doelen ontstaat een netwerk door alle afdelingen van de gemeente heen, dat gezamenlijk verantwoordelijk is voor het realiseren van deze doelen. De basis hiervoor kan een multidisciplinair aanjaagteam zijn, dat actief kennis inbrengt en bovendien de lessen op strategisch niveau terugbrengt in de eigen organisatie en het politieke domein. Daarmee kunnen barri?res worden beslecht en bestaande manieren van denken en handelen ter discussie worden gesteld. 4. Visie energieneutraal gebied Voor een team met de ambitie van een energieneutraal gebied, is het belangrijk een concreet beeld te vormen van de benodigdheden. Dat moet een perspectief zijn dat invulling geeft aan het begrip energieneutraal en richting geeft aan de ontwikkeling van het gebied. Hoe ziet zo'n gebied eruit, hoe leef je daar in, op welke wijze verplaatsen de bewoners zich? Het perspectief moet beeldend en aansprekend zijn en kan partijen motiveren. Deze visievorming nodigt de deelnemers uit los te komen van de traditionele energievoorziening. Politiek, beleidsmedewerkers, lokale bedrijven, bewoners, investeerders, woningcorporaties en interne en externe deskundigen werken samen aan de totstandkoming van deze visie. De visie is een stip op de horizon en is niet technisch of programmatisch dichtgetimmerd. Hij is echter wel beeldend genoeg om mensen te enthousiasmeren en richting te geven, maar ook voldoende ingekaderd om pijnpunten herkenbaar te maken. Het is belangrijk om zo goed mogelijk aan te sluiten bij de potenties en mogelijkheden van het gebied. Hierdoor worden die optimaal benut en wordt meer draagvlak onder bewoners, bedrijven en de politiek gecre?erd. Daarnaast biedt het kansen om de ambitie voor een energieneutraal gebied te combineren met andere ambities, zoals het verbeteren van de sociale samenhang, het cre?ren van een gezonde omgeving en het stimuleren van lokale werkgelegenheid. Bouwstenen De bouwstenen zijn gebaseerd op ervaringen uit het project `Transitie in energie en proces voor duurzame gebiedsontwikkeling', gefinancierd vanuit de EOS Lange Termijn-regeling van Agentschap NL. Het doel van het onderzoek is te komen tot concrete handvatten om de transitie naar energieneutrale gebiedsontwikkeling van de grond te krijgen. De samenwerkende partijen in dit project zijn BuildDesk, CHRI, De Haas & Partners, DRIFT, ECN, IVAM, Projectgroep DEPW, TNO, TU Delft en Zuyd Hogeschool. 4 5. Financi?le haalbaarheid De ontwikkeling van energieneutrale gebieden kenmerkt zich meestal door hogere initi?le investeringen dan gebruikelijk is bij een traditionele energievoorziening. Deze kosten worden later door onder meer lagere energielasten terugverdiend. Om energieneutrale gebieden te realiseren is daarom een langetermijnvisie nodig die de kosten en opbrengsten in de gehele levensduur van een energiesysteem meeneemt. Daarnaast moet er breed gezocht worden naar de baten van het systeem. Dat kan bijvoorbeeld het vermijden van traditionele energie- infrastructuur zijn, maar ook zekerheid over stabiele energiekosten, hoger comfort, schonere lucht, en vermijding van uitstoot van broeikasgassen. Daarnaast is versterking van de lokale economie een belangrijke meerwaarde. Lokale bedrijven kunnen nieuwe producten ontwikkelen, wat nieuwe bedrijvigheid en werkgelegenheid oplevert. De crux is om de monetaire of maatschappelijke meerwaarde hard te maken en andere typen investeerders aan te trekken. Maak in een vroeg stadium een gezond integraal businessplan, waarin de kosten en baten in de gehele levensloop van een gebied worden meegenomen en risico's van partijen helder verwoord zijn. Bekijk regelmatig of het businessplan nog klopt en of aanpassingen nodig zijn. 6. Bouw krachtige coalities Door breder te kijken naar wie profiteert van de gebiedsontwikkeling of wie deze be?nvloedt, kunnen nieuwe samenwerkingsvormen ontstaan en nieuwe rollen worden aangenomen. Doel is het vormen van coalities, om zo gefragmenteerde belangen te verenigen en partijen eigenaar te maken van de energieneutrale ontwikkeling. En bovenal is het doel het aansluiten van de ontwikkeling bij andere maatschappelijke opgaven en behoeften. Daarbij is het nodig te zoeken naar de motivatie van partijen om te investeren in duurzame energie en energiebesparing. Wat is voor hen belangrijk en welke waarden zitten daaraan vast? Een voorbeeld van een krachtige coalities is een installateur die in samenwerking met een houtbedrijf een kleine biomassa-installatie in Drenthe exploiteert of bewoners die eigenaar worden van een windmolen in de wijk. 7. Betrek gebruikers bij exploitatie Het centraal stellen van de bewoner bij gebiedsontwikkeling bevordert een integrale werkwijze en aansluiting op de vraag van toekomstige gebruikers van het gebied. Nog beter is als gebruikers betrokken worden bij de exploitatie van energie in de eigen wijk. Geef daarom ruimte aan bewonersinitiatieven rond energie, bijvoorbeeld om collectief energiesystemen te exploiteren. Organisaties als Thermo Bello, Stichting Duurzame Wijken, Zon op Noord en Wij Krijgen Kippen, laten zien dat bewoners andere bewoners kunnen meekrijgen. Betrek ook marktpartijen zo vroeg mogelijk in het proces. Hen wordt met een marktconsultatie gericht gevraagd hun maatschappelijk vernieuwende of effici?nte idee?n aan te dragen. Om de markt extra te prikkelen, is het slim om bij de aanbesteding van een project te kiezen voor de economisch meest voordelige inschrijving, omdat hierbij naast de prijs ook andere criteria worden meegewogen. Bij de renovatie tot PassiefHuis-niveau van 5 153 woningen uit 1974 in Kerkrade-West is door woningcorporatie Hestia met een marktconsultatie gezocht naar de optimale oplossing. Een consortium van partijen is verantwoordelijk voor het proces van de renovatie en alle partijen zijn daarom van begin af aan betrokken. Op deze manier wordt ketenintegratie realiteit. Transitie De belangrijkste elementen voor een succesvolle gebiedsontwikkeling blijken de aandacht voor langetermijnwaarde, integrale samenwerking en slim sturen. Om te komen tot energieneutrale gebieden, is samenwerking nodig tussen alle partijen die bij een gebied betrokken zijn. Alleen dan kunnen we de transitie maken naar energieneutraal. In Kerkrade-West werden 153 woningen tot PassiefHuis-niveau gerenoveerd.