Bern ? Insel Hospital 18 c Project Project cBern ? Insel Hospital Door de snelle ontwikkeling van de medische technologie zijn veel ziekenhuizen al verouderd voor ze zijn opgeleverd. Daarom moest de uitbreiding van het Insel Ziekenhuis in Bern een structuur krijgen die indelingsveranderingen in de toekomst mogelijk maakt. De drager, de inbouw en de inrichting zijn in dit project volgens de theorie van het `open bouwen' los van elkaar ontwikkeld. De vraag is of theorie en praktijk overeen komen. Bern ? Insel Hospital 19 c Project cProf. ir. Jouke Post Jouke Post is hoogleraar Bouwtech- nisch Ontwerpen aan de TU/e. Daar- naast is hij architect-directielid van XX Architecten te Rotterdam. op het moment dat het is opgeleverd alweer is verouderd werd bij dit zie- kenhuis onderkend. Dit leidde in 1987 tot initiatieven voor een sanerings- studie en uiteindelijk in 1997 tot het initiatief voor een prijsvraag om het zogenaamde INO project te ontwikkelen. Dit project is een uitbreiding van het INSEL ziekenhuis. Het gebouw zal in de toekomst gaan dienen als N?tfall-, Intensivbehandlungs-, en Operationszentrum (Spoedeisende Hulp, Intensive Care en operatieafdeling). Omdat men geruime ervaring had met nieuwe gebouwen die ? door de in de loop der tijd wijzigende inzichten ? uiteindelijk nooit voldeden aan de verwachtingen is men er tot de conclusie gekomen dat de traditionele bouwwijze niet meer voldeed. Daarom is gekozen voor de methode van `open bouwen'. Het gebouw moest daarom een structuur krijgen die het mogelijk maakt dat er in de loop der tijd allerlei indelingsveranderingen plaats kunnen hebben. Om dit te bereiken zijn in het ontwerp drie geschei- den systemen ge?ntroduceerd: x Het primaire systeem (de drager): deze bevat de bouwstructuur en de buitenhuid en heeft een levensduur van 100 jaar; x Het secundaire systeem: deze bestaat uit de inbouw, wanden, plafonds en een groot deel van de installaties en heeft een levensduur van 20 jaar; x Het tertiaire systeem: deze omvat de inrichting, meubels en ziekenhuis- apparatuur en heeft een gebruiksduur van 5 tot 10 jaar. Het idee was deze drie systemen los van elkaar parallel te ontwikkelen. Deze principi?le scheiding moest het mogelijk maken dat er geen compro- missen hoefden te worden gesloten en het gebouw inderdaad de flexibili- teit kreeg die vooraf beoogd werd. Ziekenhuizen hebben een lange traditie1). Een van de bekende ziekenhuis- vormen is het Romeinse Valetudinarium Vetera daterend uit `70 voor Chris- tus. Net als in het Kloosterziekenhuis in Angers (Frankrijk) uit 1153, bevin- den de zieken zich in een grote ruimte (waar ze van elkaar werden gescheiden door kleine gordijnen). In het in 1784 gebouwde Corridor zie- kenhuis in Wenen zijn dan kamers met elkaar verbonden met een gang. Nieuwe inzichten leidden in 1888 tot het Krankenhaus in Hamburg dat bestaat uit een groot terrein met losliggende paviljoens. Deze verschillende bouwvormen waren steeds het gevolg van het gang- bare medische denken uit de betreffende tijd. Medische inzichten bepaal- den de manier waarop een ziekenhuis werd gebouwd. Zo waren ventilatie en frisse lucht bijvoorbeeld altijd belangrijke items, maar de ontdekking van de bacterie relativeerde het belang van ventileren weer. Vanaf de 19de eeuw ontwikkelde de medische technologie zich steeds sneller en de ziekenhuizen probeerden mee te gaan met de nieuwe ontwik- kelingen. Omdat de lay-out van het gebouw mee moet kunnen gaan met de laatste ontwikkelingen op medisch/technisch gebied wordt flexibiliteit in ziekenhuizen tegenwoordig steeds belangrijker. Hoewel er veel is nage- dacht over de flexibiliteit van ziekenhuizen is het in werkelijkheid moeilijk te realiseren. Flexibiliteit Het INSEL ziekenhuis ligt op een locatie van 160.000 vierkante meter in het centrum van Bern en bestaat uit 55 gebouwen, 10.000 kamers en een vloeroppervlak van 238.000 vierkante meter. Kortom, het is een aanzienlijk ziekenhuis. Op deze locatie wordt dan ook continue verbouwd en ge- bouwd om mee te kunnen gaan met de nieuwste ontwikkelingen. Dat ont- wikkelingen elkaar steeds sneller opvolgen en dat een ziekenhuisgebouw 1 Een `beter' ziekenhuis. Jessica van Boxtel, TU/e faculteit bouwkunde augustus 2004 Bern ? Insel Hospital 20 c Project Bern ? Insel Hospital 21 c Project Projectgegevens x Opdrachtgever: Office for Properties and Buildings of the Canton of Bern x Architect primaire systeem: Kamm Architekten AG, max. 215 Mio SFR x Architect secondaire systeem: Nick Gartenmann x Architect tertiaire systeem: Thomass Meijer-Kramm, HWP Planungsgesellschaft mbH, Stuttgart Oplevering x Primaire systeem: 2002 x Secondaire systeem: 2007 x Tertiaire systeem: gepland aan het eind van 2007 De scheiding van de systemen is in dit gebouw zeer ver doorgevoerd. Niet alleen de realisatie, maar ook de proceskant is gescheiden. De architect van het eerste systeem is middels een prijsvraag geselecteerd en kreeg geen informatie over de gegevens die tot het tweede en derde systeem behoorden. Ook de architecten van het tweede systeem hadden geen re- latie met de architect van het eerste systeem. In 2004 is, toen nog studente, Jessica van Boxtel van de TU/e op dit pro- ject afgestudeerd. Zij heeft het bestaande materiaal geanalyseerd en ter plekke de stand van zaken in ogenschouw genomen. Zij heeft onderzocht of het mogelijk is om in Nederland op dezelfde manier een ziekenhuis ? en dan met name de OK en Intensive Care ruimten ? te bouwen dat flexibel is. Uit het ontwerponderzoek bleek dit inderdaad mogelijk te zijn. Analyseren In 2006 heeft het kanton een internationaal gezelschap van deskundigen uitgenodigd om ter plekke het gebouw en de aanpak te bediscussi?ren en te analyseren. Uit Amerika, Engeland, Nederland en Zwitserland waren groepen deskundigen vertegenwoordigd, elk bestaand uit een klein gezel- schapje van enkele architecten, opdrachtgevers en proces- en financieel deskundigen. Met hen werd dit project ter plekke breed tegen het licht gehouden. In het Nederlandse gezelschap was John Habraken als foun- ding father van het Open Bouwen aanwezig om aan de discussie deel te nemen. Als Nederlanders waren wij met name ge?nteresseerd omdat we het initiatief al langere tijd kenden en graag wilden zien wat het resultaat van de principi?le aanpak was. De ons al bekende tekeningen en principes waren symbolen geworden hoe een gebouw ontworpen en gerealiseerd moest worden. In het ontwerp was voorzien in mogelijkheden voor verticale en horizontale verbindingen, structureel opgenomen universele details en flexibele instal- laties. Het zou allemaal goed gepast hebben in de stimuleringsprogramma van de Nederlandse overheid van de afgelopen jaren, waaronder het IFD programma (Industrieel, Flexibel en Demontabel Bouwen). Terwijl al de Nederlandse IFD-Projecten kleinschalig waren en slechts ??n of twee van de drie systemen aan de orde stelden, is dit ziekenhuis het ultieme voorbeeld van een totale IFD aanpak. Het project is een voorbeeld- project voor de scheiding van bouwsystemen in ontwerp en proces. Praktijk De werkelijkheid blijkt toch weerbarstiger. Theorie en praktijk leken elkaar uiteindelijk in de weg te zitten. In 2006 is het secundaire systeem aange- bracht, met name de inbouw, de leidingen en de installaties. Tijdens het projectbezoek bleek de flexibiliteitgedachte goeddeels verlaten te zijn. Men had onvoldoende ruimte om de leidingen te laten kruisen en daardoor werd elk leeg plekje benut voor doorvoeren. Hiermee werden direct alle ruimten gefixeerd en mogelijke toekomstige veranderingen geblokkeerd. Dit uitvoe- ringsprobleem komt voort uit een ver verleden. De architect van het pri- maire systeem kreeg en aanvaardde de opdracht de verdiepingshoogten van het naastgelegen beddenhuis in dit project door te zetten, maar feitelijk was deze verdiepingshoogte te laag voor zo'n complex gebouw. Door dit uitgangspunt en het gebrek aan overleg met de andere systeemontwer- pers, is de flexibiliteit in de kiem gesmoord. Een van de belangrijkste conclusies was dat de hoge ambitie niet gehaald is. De oorzaak, zoals we het nu zien, maar diepere analyse is nodig, is de veelheid aan variabelen. Men had de drie systemen, maar feitelijk waren dat drie nieuwe bouwwijzen. Daarnaast was het ontwerp- en bouwproces ook uit elkaar getrokken volgens deze drie systemen. Uit eerder onderzoek is gebleken dat je de slaagkans van innovaties ver- groot door niet alles tegelijk te vernieuwen, maar steeds een deel tegelijk2). Hier in Bern was er sprake van dat alle innovaties tegelijk werden uitge- voerd. Zeer ambitieus, met een uitstekende filosofie, maar uiteindelijk leid- de het tot spaghetti. Dezelfde spaghettikluwen die em. prof. Age van Ran- den bij zijn inauguratie in de zeventiger jaren toonde om de complexiteit van het bouwproces en het gebouw te illustreren. En dat terwijl dit nieuwe bouwconcept juist de kluwen moest ontwarren. 2 Prof.dr.ir. J.J.N. Lichtenberg e.a.