Acht eeuwen water bouwkunde in Efese 42 c ClassIQ De stad Efese was al enkele eeuwen oud toen de hellenistische koning Lysimachus, een van de generaals van Alexander de Grote, besloot dat de stad een beter verdedigbare ligging moest krijgen. Het waren immers on- rustige tijden in de derde eeuw voor Chr. De stad, organisch gegroeid rondom het beroemde heiligdom voor de godin Artemis, lag in de kwets- bare vlakte van het Kaystrosdal. Lysimachis bouwde op een hoger geleden plaats een ruim opgezette stad met een rechthoekig stratenpatroon binnen een imposante stadsmuur, maar de Efesi?rs hadden echter geen zin hun oude stad te verlaten. Pas nadat Lysimachus de riolen had laten blokkeren en de stad na een hevige regenbui onder water kwam te staan, waren de inwoners bereid te verhuizen. De nieuwe stad werd voorzien van stromend water dat via een leiding van in elkaar geschoven aardewerken buizen vanuit een bron naar de stad werd geleid. Bang voor aanvallers had Lysimachus deze leiding zo verbor- gen aangelegd, dat onderzoekers haar pas vorig jaar ontdekten. Zwaartekracht Later, toen er meer water nodig was en er vreedzamere tijden aanbraken, boorden de Efesi?rs nog een, verder gelegen, bron aan. Over een lengte van zes kilometer werd het water door meerdere ondergronds gelegen aardewerken buizen naar de stad geleid (figuur 3). Het water stroomde door middel van de zwaartekracht vanzelf van de hoger gelegen bron naar de lager gelegen stad. De route was zo gekozen dat het water onderweg niet te veel hoogte verloor. Daartoe volgden de buizen de contouren van het landschap, en alleen daar waar op die manier teveel hoogte verloren zou gaan werd een dal overgestoken met een brug. De pijpen lagen ge- woon op deze brug. In het jaar 10 na Chr. is een van deze bruggen vervan- gen door een typisch Romeinse aquaductbrug (figuur 1). De financiers, de Romein Sextilius Pollio, zijn vrouw en zijn stiefzoon, hebben hun namen in het Grieks en het Latijn boven een van de bogen laten uitkappen. Deze brug is nog steeds te bewonderen. Ook in de Oudheid was de brug al een blikvanger: de belangrijkste toegangsweg naar de stad liep eronder door. Gemetselde goten Na de komst van de Romeinen ging men geleidelijk over op een andere vorm van watertransport: in plaats van buizen gebruikte men nu gemet- selde goten. Deze werden deels in de rotsbodem gehakt. Daarbinnen werd een fundament en bodem gebouwd, twee zijwanden gemetseld en met behulp van een houten mal een tongewelf gestort. Aan de binnenzijde werd een waterdichte coating gesmeerd. Het geheel was hoog genoeg om ClassIQ cAcht eeuwen waterbouwkunde in Efese Efese, de beroemde havenstad en metropool van de Romeinse provincie Asia, is nu een van de belangrijkste toeristische trek pleisters aan de West Turkse kust. Op haar hoogtepunt in de tweede eeuw na Chr. woonden er naar schatting 250.000 mensen. Het spreekt voor zich dat de behoefte aan water in een dergelijke grote stad enorm was. De techniek waarmee helder en fris water aan gevoerd werd, veranderde in de loop der jaren. Het is interessant om dit proces nader te bekijken. 1 2 GEmmAJANSEN PAuLKESSENER Acht eeuwen water bouwkunde in Efese 43 c ClassIQ cDr. Gemma Jansen liep, is af te leiden uit de kronkelige route van de tunnels. Binnen de tunnels werd vervolgens een goot gemetseld op de eerder omschreven manier. Nog steeds kan men via de schachten in de tunnels afdalen voor inspectie: in twee van de drie tunnels ligt de moderne hoofdwaterleiding voor de badplaats Kusadasi (figuur 2). Drukleiding In de late Oudheid woonden er nauwelijks meer mensen in de mooie stad van Lysimachus. Om veiligheidsredenen, maar ook vanwege religieuze motieven was men verhuisd naar de nabijgelegen heuvel Ayasoluk. Hier lag namelijk het graf van de apostel en evangelist Johannes waarboven intus- sen een grote kerk gebouwd was. Efese was een drukbezocht christelijk pelgrimsoord geworden. Een van de pelgrims was keizer Justinianus en deze besloot in 535 na Chr. de heilige plaats een impuls te geven door de bestaande kerk te vervangen door een gigantische basiliek met koepel. Ook liet hij een waterleiding naar deze droge heuveltop voeren. Hiervoor heeft hij zijn slimste ingenieurs ingezet: zij legden een drukleiding aan om het 800 meter lange dal te overbruggen. meer dan 100 pijlers van deze brug staan nog overeind en de doorboorde steenblokken, die eens de lo- den drukleiding op zijn plaats moesten houden, liggen verspreid aan de voet van de pijlers (figuur 4). Vanaf de zevende eeuw na Chr. werd de stad afwisselend door de Arabie- ren, Turken en Osmanen veroverd. Ook zij brachten hun eigen technieken om vers drinkwater aan te voeren mee, en ook hiervan zijn de resten in de buurt van Efese te zien. b erin te kunnen lopen: het moest immers ook onderhouden worden. met name de kalkafzettingen aan de wanden moesten regelmatig weggekapt worden om de doorgang vrij te houden. De twee leidingen die in deze tijd zijn gebouwd, eindigden in de stad elk bij een eigen waterverdeelcentrum in de vorm van een marmeren pronkfontein. Om hier te komen door het reeds volgebouwde stadsareaal moest men soms met creatieve oplossin- gen komen. Zo loopt de noordelijke leiding onder een van de zittingrijen van het grote theater door, voor ze bij de monumentale fontein uitkomt. uit een inscriptie in deze fontein is bekend dat de stadsbestuurder Aristion de leiding liet aanleggen en ook betaalde. Hij vermeldt bovendien trots dat de leiding een lengte van 210 stadi?n (38 km) heeft. De zuidelijke leiding voer- de water aan over een afstand van 43 km. Gezien de grote lengte was het nog belangrijker om geen hoogte te verliezen en dit verklaart de aanwezig- heid van minstens 22 aquaductbruggen. Verder besloten de Romeinse ingenieurs de route in te korten door drie tunnels te graven. De gangbare methode daarvoor was bovengronds een trac? uitzetten en van hieruit schachten tot het beoogde niveau uitgraven. Vanuit de schachten werd dan naar twee kanten een tunnel gegraven om uit te komen bij de gravers vanuit de volgende schacht. Dat dit niet helemaal zonder problemen ver- Tip x Langs de Romeinse waterleiding vanuit de Eifel naar Keulen (afstand 110 km) is een wandelpad aangelegd. Deze meerdaagse route laat zien hoe het leidingtrac? is uitgezet, maakt de keuzes waarvoor de Romeinse ingenieurs stonden invoelbaar en geeft een goed overzicht van alle aspecten van een leiding (bruggen, tunnels, et cetera). Bij de route hoort een wandelgids: Klaus Grewe, Der R?merkanal-Wander- weg. Ein arch?ologischer Wanderf?hrung. Aktualisierte Auflage 2005. uitgever: Eifelverein ISBN 3-921805-16-3. 1 Pollio's aquaductbrug: het pad onder de boog is de oude Romeinse hoofdweg. 2 Romeinse tunnel met op de bodem de moderne hoofdleiding. 3 Hellenistische aardewerken pijpen voor watertransport. 4 Romeinse doorboorde zuilschachten als onderdeel van de laat antieke drukleiding. 3 4 GEmmAJANSEN GEmmAJANSEN