nr 6 2010 aandacht voor gebruik en beheer32 aandacht voor gebruik en beheer Nog niet zo heel lang geleden was het monteren van verwarmingske- tels de corebusiness van Feenstra Verwarming. Het was de tijd dat de installateur door de hoofdaannemer op de bouwplaats werd ontboden om een cv-ketel te plaatsen en daarna weer te vertrekken. Maar de tijden zijn radicaal veranderd. Installaties zijn meer en meer een inte- graal onderdeel van een gebouw geworden, ongeacht of het gaat om een school, een ziekenhuis, een kantoor of om een moderne woning. De installatiebranche is allang niet meer de sluitpost van de aannemer, zegt Haaije Bosma van Feenstra. "Een installatie is een belangrijk onder- deel geworden binnen het bouwproces, zeker als je ook de exploita- tiefase in beschouwing neemt. Dat wordt nog wel eens onderschat." Feenstra, inmiddels omgedoopt tot Feenstra Warmte Totaal Zorg, is sinds 2001 onderdeel van Nuon. Als landelijk installatiebedrijf past Feenstra in de strategie van Nuon die zich richt op advies over duur- zame en comfortabele oplossingen om woningen en gebouwen energie- zuiniger te maken. Het bedrijf wordt regelmatig uitgenodigd om bij een nieuw project bij het bouwteam aan te schuiven. De kennis die het bedrijf inmiddels in huis heeft van verwarmings- en ventilatiesystemen en gebouwelektronica komt de opdrachtgever, ontwerper en ontwikke- laar goed van pas. SportStad Heerenveen Die kennis is het resultaat van een leerschool die begon bij de ontwik- keling van Sportstad Heerenveen in 2001. Met als eyecatcher het nieuwe Abe Lenstrastadion werd een gebied ontwikkeld met gebouwen die voor verwarming en koeling gebruikmaken van een collectief systeem van warmte- en koudeopslag (wko). Behalve het voetbalsta- dion gaat het om een sporthal, een zwembad, een sportopleidingscen- trum, fitnesscentra, een winkelpromenade, een zelfstandige behandel- kliniek en kantoren. Bosma: "Ik kan met enige trots zeggen dat wij daar alle installaties gerealiseerd hebben, zoals verwarming, koeling, loodgie- terwerk, ventilatie, elektrotechnische installaties, noem maar op. Dat was een uitdaging waarmee we onze organisatie enorm hebben verrijkt. En het aardige van Sportstad Heerenveen is dat die ontwikkeling naar duurzaamheid nog steeds doorgaat. Zo is Sportstad er in geslaagd de piekbelasting op het elektriciteitsnet tijdens voetbalwedstrijden af te toppen door een warmtekrachtkoppelingsysteem (wkk) te installeren. Dat komt in bedrijf voordat de lichtmasten gaan branden. En momenteel onderzoeken we, samen met Sportstad, hoe we de piek in het waterge- bruik tijdens de pauzes kunnen opheffen, door een grijswatercircuit aan te leggen dat wordt gevoed door de HWA of opgepompt uit eigen bron." Feenstra is zich de laatste jaren in het bijzonder gaan toeleggen op wko. Dit principe is met name in de utiliteitsbouw tot ontwikkeling geko- Installaties vormen een vast onderdeel als het gaat om het ontwerpen van de woning van de toekomst. duurzame systemen voor verwarming, koeling en ventilatie zijn daarin onont beerlijk om een woning ener giezuinig of zelfs energie neutraal te maken. Maar de techniek van deze apparaten mag indrukwekkend en over tuigend zijn, ze laten het afweten als de gebruiker er niet goed mee omgaat, waar schuwt Haaije Bosma. de regiodirecteur noord Zake lijke Markt van installatie bedrijf Feenstra ziet een nieuwe uitdaging voor zijn bedrijf in het beheer van duurzame energiesystemen en het adviseren van gebrui kers. tekst bert hidding foto's feenstra Onder de naam van Sportstad Heeren- veen, met als eyecat- cher het nieuwe Abe Lenstrastadion, werd een gebied ontwik- keld met gebouwen die voor verwarming en koeling gebruik- maken van een collectief systeem van warmte- en koudeopslag (wko). nr 6 2010aandacht voor gebruik en beheer 33 men en daar nog steeds bezig aan een snelle opmars, legt Bosma uit. De grote bouwvolumes, de mogelijkheid van betonkernactivering en de grote vloeroppervlakken die beschikbaar zijn voor vloerverwarming, bieden volgens hem uitgelezen omstandigheden voor een rendabele toepassing van deze duurzame techniek. "Bij wko zoek je naar een optimaal rendement waarbij de warmte- en koudevraag in evenwicht zijn. Bij utiliteit is dit het geval, want daar koelen we bijna meer dan we verwarmen. Daar heb je dus een betere energiebalans in de bodem." FantaStIScH leerMoMent En dat is precies waar het bij woningen vooralsnog aan ontbreekt. Vooral het toenemend warmwatergebruik van huishoudens trekt een zware wissel op de warmtevraag terwijl de koudevraag zich voorname- lijk beperkt tot twee warme zomermaanden. Het kan resulteren in een verstoorde energiebalans die moet worden hersteld met een dure tech- nische voorziening die warmte aan de bodem teruglevert. "Ondanks de beperkingen ontwikkelen we samen met Nuon dit product voor de woningbouw", vertelt Bosma. "We realiseren momenteel tien projecten door heel Nederland, van Groningen tot Veldhoven en Puttershoek. We hebben ??n locatie met grondgebonden woningen, in Weideveld Bode- graven, de andere projecten bestaan uit geclusterde of gestapelde bouw." Voor het herstel van de onbalans in de warmtehuishouding in de bodem vond Feenstra een elegante oplossing, vertelt Bosma: "Je kunt de energiebalans regenereren met een elektrische dry-cooler, maar eigen- lijk ben je dan bezig met energievernietiging. Heel onrendabel. In Zuid- horn hebben we recent een zorgcentrum opgeleverd, met een wko- systeem waarbij de regeneratie door middel van zonnecollectoren plaatsvindt. Ook weer een nieuwe toepassing en voor ons een fantas- tisch leermoment!" FocuS op realISeren Moderne energiesystemen ontlenen hun aantrekkingskracht niet in de laatste plaats aan hun duurzame kwaliteiten. De noodzaak van vermin- derde CO2 -uitstoot en de speurtocht naar alternatieven voor fossiel- brandstofgebruik, maken dat bodemwarmte, CO2 -gestuurde ventilatie en lagetemperatuurverwarming niet meer zijn weg te denken uit de bouw. Maar in technisch opzicht mogen deze systemen onovertroffen zijn, hun achilleshiel wordt zichtbaar in het gebruik en het onderhoud, weet Bosma. "De focus ligt in de bouw heel erg op het realiseren, maar je moet bij deze systemen ook gaan monitoren. Als je geen aandacht geeft aan het gebruik en het beheer, ben je niet echt duurzaam bezig." onderHoud en BeHeer Volgens Bosma ligt op het vlak van onderhoud en beheer een terrein braak, dat des te meer lokt in tijden dat de nieuwbouwprojecten dun gezaaid zijn. Hij ziet het als een van de belangrijkste uitdagingen voor zijn bedrijf voor de komende jaren. ?Traditioneel rijdt onze service- en onderhoudsdienst op storingen en klachten. Maar bij trage systemen, zoals vloerverwarming of betonkernactivering, moet je veel meer proac- tief handelen en sturen op verwachte veranderingen, bijvoorbeeld in de weersomstandigheden. Moderne verwarmings- en ventilatiesystemen kun je vanachter een computerscherm op afstand monitoren. Dan kun je heel rustig volgen wat zo?n installatie doet en de werking daarop afre- gelen. Maar zo?n manier van werken betekent wel dat je je hele organi- satie anders moet inrichten." Vooral bij woningcomplexen staat of valt het succes van een collectief verwarmingssysteem bij goed beheer, hebben de projecten van de afgelopen jaren hem geleerd. "Als je in een kantoor de binnentempera- tuur inregelt op 20 graden Celsius, dan kun je daar een halve graad onder of boven zitten. Maar bij twintig rijtjeswoningen met een collectief nr 6 2010aandacht voor gebruik en beheer 35 gielabeling zou leiden tot flinke stappen in de upgrading van het corpora- tieve bezit, maar dat gebeurt maar mondjesmaat. Ten tijde van de verke- teling, toen we overgingen van de gashaard naar de cv-ketel, kon je veel meer bieden. Je had als bewoner opeens veel meer comfort, warmte door het hele huis. Dat ervoeren de mensen heel anders. Nu moet je nogal wat investeringen doen en gaat er veel tijd overheen voor je die hebt terugverdiend. Het ligt een stuk gecompliceerder." conSuMent BewuSt Maken Niettemin ziet Bosma, zelfs in een tijd dat de corporaties de hand op de knip houden en de particuliere woningbezitters nog niet massaal warm- lopen voor energiebesparing, nieuwe kansen voor zijn bedrijf. Immers, de markt zal weer aantrekken en de trend naar meer en ingewikkelder installaties zal zich hoe dan ook voortzetten. En dan is er een wereld te winnen met advisering bij de aanschaf en het gebruik. "We moeten ons niet alleen richten op het realisatietraject en het onderhoud, ook met de advisering over het gebruik van installaties moeten we aan de gang. De consument bewustmaken hoe je moet omgaan met energievragende systemen. En natuurlijk blijven we ondertussen meedenken hoe je ener- giesystemen voor gebouwen zo rendabel mogelijk kunt maken. Het zou toch fantastisch zijn als je een woonwijk kunt voorzien van een wko- systeem met in de nabijheid een koudevragend complex. Bingo!" verwarmingssysteem, heb je twintig verschillende gebruikers met twin- tig verschillende wensen. Dan sta je voor de vraag, hoe moet je mensen informeren over het gebruik. Want we vragen wel van de bewoners dat zij hun verwachtingspatroon en gedrag aanpassen." nIeuwe MarktStrategIe Even een klacht aan de verwarmingsketel verhelpen is er dus niet meer bij in de duurzame samenleving. Feenstra is op zoek naar een andere relatie met zijn klanten. Bosma: "We zijn met een nieuwe marktstrate- gie bezig voor de komende vijf jaar en daarin staat dienstverlening heel centraal. Dan heb ik het niet over service en onderhoud in traditionele zin, maar over adviseren over duurzaam energiegebruik." Met dezelfde intentie wil het bedrijf ook de relatie met zijn bestaande klantenkring aanhalen. Het installatiebedrijf heeft getekend voor het onderhoud van de cv-ketels van 250 duizend particuliere klanten en 500 duizend huurders van corporaties. Zij vormen een potentieel voor een breed aanbod aan dienstverlening gericht op duurzaam energiegebruik, comfort en veiligheid, schat Bosma in. "Als wij jaarlijks een keer achter de voordeur komen van een corporatiewoning, kunnen we voor de corporatie meer diensten verrichten, bijvoorbeeld het onderhoud van het ventilatiesysteem en de rookmelders, en de periodieke keuring van installaties. Bovendien kunnen we de bewoner, op diens verzoek, advi- seren over energiebesparing. Je kunt nog een stap verder gaan en advies geven over een veilige woning. Dan praat je dus zowel over duurzaamheid als over comfort en veiligheid in de woning." terugHoudend InveSterIngSpatroon Ook in de bestaande woningvoorraad zal de behoefte aan advies over duurzaam energiegebruik gaandeweg toenemen, verwacht Bosma. Corporaties staan voor aanzienlijke investeringen in energiemaatregelen, maar worstelen met de vraag wat al die dure ingrepen zullen opleveren aan energiebesparing en vermindering van CO2 -uitstoot. Hoeveel zoden zet een duurzaam gerenoveerde woning aan de dijk wanneer de bewoner zich niet bewust is van de gevolgen van zijn gedrag voor het energiege- bruik? Corporaties aarzelen daardoor om forse ingrepen te doen, denkt Bosma. "We merken dat het investeringspatroon van corporaties in de bestaande voorraad terughoudend is. We hadden verwacht dat de ener- In Zuidhorn heeft Feenstra recent een zorgcentrum opgele- verd, met een wko- systeem waarbij de regeneratie door middel van zonnecol- lectoren plaatsvindt. Het plaatsen van een wko-installatie. Het hart van een moderne installatie.